responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3136

 

تاریخ مشروطة ایران ، از منابع مستند تاریخ مشروطیت (خصوصاً در تبریز)، تألیف سیداحمد کسروی * . کسروی در 1302 ش که هجده سال از وقایع مشروطه می گذشت ، بر آن شد تا رخدادهای آذربایجان را از بدو جنبش مشروطه به رشتة تحریر درآورد؛
یادداشتهایی نیز تهیه کرد که ابتدا در سوریه در مهنامة العرفان تحت عنوان «آذربایجان فی ثمانیة عشرعاماً» به چاپ رسید (کسروی ، 1355 ش ، ص 791)، و از 1313 ش به صورت سلسله مقالاتی در مجلة پیمان منتشر شد. از آنجا که رخدادهای آذربایجان از سایر مناطق قابل تفکیک نبود، حوادث و وقایع دیگر کانونهای جنبش مشروطه خواهی چون تهران و گیلان نیز افزوده شد (همو، 1363 ش ، ص 3) و بدین ترتیب تاریخ مشروطه ایران در سه بخش به چاپ رسید. وقایع پس از انقلاب مشروطه تا پایان قیام شیخ محمد خیابانی نیز در چهار بخش با عنوان تاریخ هیجده سالة آذربایجان منتشر شد.

کسروی مدعی است که در این کتاب قصد تاریخ نگاری ندارد (همان ، ص 6؛
همو، 1377 ش ، ص 113) و قصد خویش را از نگاشتن تاریخ مشروطه ، ضبط وقایع و حوادث مشروطه برای آیندگان ، ارجگذاری مبارزان گمنام مشروطه و یادآوری ایام تلخ گذشته ذکر می کند (1363ش ، ص 3ـ 5). وی در نگارش تاریخ مشروطة ایران از تاریخ بیداری ایرانیان * و کتاب آبی بهره جسته است .

نویسندة تاریخ مشروطة ایران که در زمان انقلاب مشروطه شانزده سال داشته (همان ، ص 159)، از نزدیک شاهد وقایع و حوادث تبریز، دومین کانون انقلاب مشروطه ، بوده است . وی با سران مشروطة آذربایجان آشنایی داشته و کوشیده است تا دیده ها و شنیده های خود را به رشتة تحریر درآورد و کمتر به حدس و گمان تکیه کند (برای مثال رجوع کنید به همان ، ص 884، که مؤلف مشاهدات خود را در جریان محاصرة تبریز بیان کرده است ). از امتیازات تاریخ مشروطة ایران عکسهای فراوان آن است که با توجه به امکانات آن روزگار، از کارهای ارزنده و کم نظیر به شمار می رود. با اینهمه ، این کتاب از کاستیها و سستیها خالی نیست ؛
گهگاه گرایشهای جانبدارانة کسروی در ذکر وقایع انقلاب و نقش افراد در آن ، به چشم می خورد. او بیشتر به نقش مردم گمنام کوچه و بازار و مجاهدان پرداخته و از کسانی چون تقی زاده * و همفکران وی که در تصمیم گیریهای عمده مشارکت داشتند نام نبرده یا چندان بخوشی از آنان یاد نکرده است (همو، 1355 ش ، ص 20، 30، 75 و جاهای دیگر). دقتها و ریزبینیهای کسروی را بیشتر در بخش تبریز و آذربایجان می توان دید، ولی در شرح وقایع انقلاب در تهران و دیگر شهرها اطلاعات وی چندان دقیق و موشکافانه به نظر نمی رسد؛
او در این موارد بیشتر از کتاب تاریخ بیداری ایرانیان بهره برده است و علت این امر به گفتة خود کسروی نداشتن اطلاعات کافی از اوضاع و چگونگی انقلاب در آن بلاد است (ملک زاده ، ج 1، ص 8). کسروی در ذکر وقایع تبریز و حوادث مشروطیت در آن شهر، شیفتگی فراوان نشان می دهد و در موارد متعدد به ستایش انجمن تبریز و رشادتها و فداکاریهای مجاهدان آن شهر، چه آذربایجانی و چه قفقازی ، می پردازد (کسروی ، 1355ش ، ص 49ـ50؛
همو، 1363 ش ، ص 517، 711، 727). همچنین کسروی در این کتاب برای پرهیز از به کار بردن کلمات عربی از واژه های برساخته که غالباً در هیچ فرهنگ و لغتنامه ای نیامده ، استفادة بسیار کرده است . در نتیجة این اصرار کسروی به ساخت لغات تازه ، نثر کتاب صورتی ساختگی پیدا کرده است که کمتر کسی را خوش می آید (برای مثال رجوع کنید به ص 155: در رفت به جای مخارج ؛
ص 158: هَنایش به جای تأثیر؛
ص 179: سهش به جای احساس ).

بسیاری از مورخان و رجال دورة مشروطیت کتاب کسروی را مثبت ارزیابی نکرده اند. تقی زاده کتاب را از حیث ثبت تاریخ روز و ماه و سال وقایع سودمند می داند، ولی معتقد است که بسیاری از مندرجات آن خلاف حقیقت و پر از اشتباه است و حتی مطالب مرتبط با خودش را بی اساس می داند (ص 47ـ 48). مهدی ملک زاده ، مؤلف تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، نیز بر این اعتقاد است که کسروی در ذکر بسیاری از حوادث و موقعیت اشخاص در انقلاب خطا کرده و ظلم بزرگی در حق خادمان مشروطیت روا داشته است (ج 1، ص 8).

کسروی در تاریخ هیجده سالة آذربایجان با محور قراردادن وقایع آذربایجان سیر تاریخی هجده سالة مشروطه را دنبال کرده است و با همان شیوة نگارش ، علاوه بر روایت مستندات تاریخی پس از فتح تهران ، در جای جای کتاب خود به داوری رجال مشروطیت نیز پرداخته و نظریات خود را بصراحت ابراز داشته است . وی با استعانت از مشاهدات خود و بقیة عوامل و رهبران نهضت ، از یادداشتهای دست اول خصوصی ، گزارشها، اعلامیه ها و تلگرافهای رسمی داخلی و خارجی و روزنامه ها و کتابها در مطالب خود بهره برده است که البته بیشتر در پاورقیها به آنها اشاره کرده است .

تاریخ مشروطة ایران نخستین بار در 1319 ش در تهران منتشر شد و پس از آن مکرر به چاپ رسیده است .

با اینکه کسروی در ابتدای کتاب تاریخ مشروطه وعده می دهد که اسامی پدیدآورندگان و چگونگی چاپ کتاب را در آخرین بخش خواهد آورد، هیچ فهرستی در پایان کتاب دیده نمی شود.


منابع :
(1) حسن تقی زاده ، خطابة سیدحسن تقی زاده مشتمل بر شمه ای از تاریخ اوائل انقلاب و مشروطیت ایران ، تهران 1338ش ؛
(2) احمد کسروی ، تاریخ مشروطة ایران ، تهران 1363ش ؛
(3) همو، تاریخ هیجده سالة آذربایجان ، تهران 1355ش ؛
(4) همو، در پیرامون تاریخ ، چاپ عزیز علیزاده ، تهران 1377ش ؛
(5) مهدی ملک زاده ، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، تهران 1371ش .

/ عبدالحسین نوائی /

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3136
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست