responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3126

 

تاریخ گیتی گشا ، کتابی در تاریخ زندیه به فارسی . این کتاب مجموعه ای است از سه تألیف : تاریخ گیتی گشا و دو ذیل ، که هرکدام مؤلف جداگانه ای دارد. تاریخ گیتی گشا (بخشِ اول کتاب ) تألیف میرزامحمدصادق موسوی اصفهانی (متوفی 1204) است . وی شاعر و دبیر بود و «نامی » تخلص می کرد. او پنج مثنوی ، به اسم نامة نامی و به تقلید از خمسة نظامی سروده که برخی از آنها، باقی مانده است (نامی اصفهانی ، مقدمة نفیسی ، ص ح ـ ر، همان ، ذیل میرزاعبدالکریم ، ص 276؛ مفتون دنبلی ، ج 1، ص 271؛ غفاری کاشانی ، ص 446). میرزامحمدصادق که وقایع نگار کریم خان زند (حک : 1163ـ1193) بود، از سوی وی و جعفرخان (متوفی 1202)، برادرزادة کریم خان ، به نوشتن تاریخ سلسلة زندیه مأمور شد (شیرازی ، مقدمة بیر ، ص 15).

تاریخ گیتی گشا از مهمترین و معتبرترین اسناد تاریخی زندیه است ، زیرا مؤلف آن از حوادث عصر خود تا 21 محرّم 1200 سخن گفته و بسیاری از وقایعی را که خود شاهد آنها بوده ، بدون کم وکاست ، شرح داده یا وقایع را از خاطرات و مشاهدات و نوشته های میرزامحمدحسین فراهانیِ وزیر، نقل کرده است (نامی اصفهانی ، ص 210). نثر این کتاب سست و متکلفانه و به شیوة مرسوم برخی تاریخ نویسانِ پس از صفویه (بهار، ج 3، ص 310)، همراه با کنایات و استعارات و تشبیهات فراوان و جملات زاید است ، به طوری که خواننده رشتة کلام را از دست می دهد (برای نمونه رجوع کنید به نامی اصفهانی ، ص 3، 6، 186). تاریخ گیتی گشا گویا نامی است که عبدالکریم بن علی رضا الشریف ، شاگرد نامی و نویسندة نخستین ذیل آن ، به این کتاب داده است ، زیرا تنها در دیباچة ذیل او این نام آمده است . در هرحال ، این کتاب به همین نام مشهور بوده است (نامی اصفهانی ، مقدمة نفیسی ، ص ر، همان ، ذیل میرزا عبدالکریم ، همانجا).

ذیل نخستینِ (بخش دوم ) تاریخ گیتی گشا را، چنانکه گفته شد، عبدالکریم تألیف کرده است . وی پس از مرگ نامی به فرمان میرزامحمدحسین فراهانی مأمور ادامة تألیف این کتاب شد. او پس از مرگ لطفعلی خان زند در 1209، به خدمت شاهان قاجار درآمد و تاریخی در بارة سلطنت فتحعلی شاه نوشت (نامی اصفهانی ، مقدمة نفیسی ، ص ز). این ذیل به طور کلی وقایع ایران پس از مرگ کریم خان و رویدادهای بعد از 1200 تا اواسط پادشاهی لطفعلی خان زند است . نظر به اینکه مؤلف در ذیل خود از کتاب گلشن مراد ، تألیف میرزاابوالحسن غفاری * در 1210، یاد می کند (همان ، ص 373) روشن می شود که این ذیل پس از این تاریخ نوشته شده است .

ذیل دومِ (بخش سوم ) کتاب در بارة پایان احوال لطفعلی خان و حاجی ابراهیم خان ، کلانتر شیراز، است و آن را آقامحمدرضا شیرازی نوشته است که از او اطلاعی در دست نیست . بنا بر متن ذیل دوم ، او این ذیل را پس از 1219 به پایان رسانده است (نامی اصفهانی ، مقدمة نفیسی ، ص ژ، همان ، ذیل آقامحمدرضا، ص 374، 392، 395، پانویس 1).

نویسندگان این کتاب ، گرچه در شرح حوادث امانت را رعایت کرده اند ولی حقایق را با اغراق گویی که در آن روزگار مرسوم بوده است درآمیخته اند. نویسندگان ذیل اول و دوم ، به رغم آنکه سلسلة زندیه هنگام نگارش ذیلها منقرض شده بود، از این سلسله خصوصاً از لطفعلی خان زند جانبدارانه سخن گفته اند.

محمداسماعیل خان وکیل الملک نوری ، حکمران کرمان (متوفی 1286)، پیش از 1275، تاریخ گیتی گشا را بدون در نظر گرفتن دو ذیل آن ، تهذیب و عبارت پردازیهای آن را حذف کرد (همان ، مقدمة نفیسی ، ص ث ، ج ).

تاریخ گیتی گشا و دو ذیل آن را سعید نفیسی با افزودن مقدمه و حواشی و فهارس در 1317ش در تهران به چاپ رساند.


منابع :
(1) محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران 1355ـ1356ش ؛
(2) علیرضابن عبدالکریم شیرازی ، تاریخ زندیه : جانشینان کریم خان زند ، چاپ ارنست بیر، تهران 1365ش ؛
(3) ابوالحسن غفاری کاشانی ، گلشن مراد ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1369ش ؛
(4) عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی ، تذکرة نگارستان دارا ، ج 1، چاپ عبدالرسول خیامپور، تبریز 1342ش ؛
(5) محمدصادق نامی اصفهانی ، تاریخ گیتی گشا ، با مقدمة سعید نفیسی ، تهران 1363 ش .

/ رضا شعبانی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3126
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست