responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3125

 

تاریخ گزیده ، کتابی تاریخی به فارسی تألیف حمداللّه مستوفی * ، مشتمل بر تاریخ عمومی عالَم از آغاز خلقت تا زمان تألیف آن . این کتاب در 730 به نام غیاث الدین محمد، پسر خواجه رشیدالدین فضل اللّه ، تألیف شده است (ص 4، 7). مؤلف در بارة سبب تألیف کتاب گفته است می خواهد کتابی فشرده و مجمل و دارای بهم پیوستگی و نظم تاریخی فراهم آورد. به اعتقاد او علمای تاریخ در بارة زمانی که از ابتدای آفرینش می گذرد، اختلاف کرده اند از آنرو که به مناسبت هر رویداد (مثلاً طوفان نوح ، آتش ابراهیم ، پادشاهی اسکندر، غلبة بخت النصر بر مصر، واقعة اصحاب فیل در مکه ) تاریخ جدیدی گذارده اند و این موجب فراموشی چگونگی تاریخ شده است ؛ بویژه آنکه «پیغمبران علیهم السلام نیز به تصریح خبر نداده اند». مستوفی سپس می افزاید که در این کتاب «مدت دولت هر قوم ( را ) چنانکه در تواریخ یافته و بیشتر مورخین بر آن متفق اند یاد می کند» (ص 3، 8 ـ 9).

تاریخ گزیده مشتمل است بر مقدمه ، فاتحه ، شش باب و خاتمه . در فاتحه به آفرینش عالم پرداخته شده است . بابهای بعدی که هریک شامل چند فصل است ، در بارة پیامبران اولوالعزم ، برخی از حکیمان و فلاسفه ، پادشاهان ایرانی پیش از اسلام ، ظهور حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم و آغاز اسلام تا پایان حکومت عباسیان ، تاریخ ایران از صفاریان تا اواخر سلطنت سلطان ابوسعید بهادر (716ـ736)، ائمه و بزرگان اهل سنّت ، و تاریخ و جغرافیای شهر قزوین . باب ششم در واقع تلخیص کتاب التدوین فی تاریخ قزوین تألیف امام رافعی است و مطالبی نیز به آن افزوده شده است . در خاتمه مؤلف ، همانند خواجه رشیدالدین فضل اللّه در جامع التواریخ ، شجرة انساب پیامبران و ائمه و پادشاهان و حکما را ذکر کرده است . ادوارد براون نوشته است که این بخش در نسخه های خطی که او دیده ، وجود ندارد (حمداللّه مستوفی ، ص 9ـ14، مقدمة نوائی ، ص ه ؛ براون ، ج 3، ص 136).

حمداللّه مستوفی ، افزون بر التدوین ، از منابع دیگری نیز استفاده کرده است ، از جمله : تاریخ طبری ، الکامل ابن اثیر، تجارب الامم مسکویه ، سلجوق نامة ظهیری نیشابوری و جامع التواریخ رشیدالدین فضل اللّه بویژه در فصل راجع به مغول (حمداللّه مستوفی ، ص 6ـ7، برای نمونه مطالب استفاده شده رجوع کنید به ص 564 ـ580، بویژه ص 568ـ569 که با مطالب جامع التواریخ ، ج 1، ص 220ـ221 مطابقت دارد). اهمیت تاریخ گزیده در اطلاعات آن از تاریخ عصر مؤلف (دورة مغول ) است . در این کتاب نام رجال و شعرای معاصر مؤلف که غالباً نامشان در تذکره ها نیست ذکر شده است (حمداللّه مستوفی ، مقدمة نوائی ، ص ه ). این کتاب از منابع مؤلفانی چون قاضی نوراللّه شوشتری در تألیف مجالس المؤمنین (شوشتری ، ج 2، ص 625؛
حمداللّه مستوفی ، ص 713) و خواندمیر در تألیف حبیب السیر بوده است (خواندمیر، ج 3، ص 106، 117ـ 118؛
حمداللّه مستوفی ، ص 715، 724).

بر تاریخ گزیده دو ذیل نوشته شده است : 1) ذیل محمود کُتبی در ذکر پادشاهان آل مظفر تا زمان قتل عام آنان به دستور تیمور در 795 که در واقع تلخیص کتاب مواهب الهی نوشتة معین الدین یزدی است . این ذیل ــ که در نسخ خطی تاریخ گزیده بندرت موجود است ــ در مجلد چهاردهم سلسله کتابهای اوقاف گیب درج شده است (حمداللّه مستوفی ، مقدمة نوائی ، ص یط ؛
براون ، ج 3، ص 489ـ490، پانویس ). 2) ذیل زین الدین ، فرزند حمداللّه مستوفی ، که در آن به حوادث 736 و هجوم ازبک خان و وفات ابوسعید بهادرخان و پریشانی اوضاع آن زمان تا پایان وقایع 794 اشاره می شود. این ذیل با ترجمه های ترکی و روسی در 1990 در باکو، چاپ عکسی شده و در 1372ش نیز با مقدمة ایرج افشار در تهران به چاپ رسیده است (باستانی راد، ص 74؛
زین الدین بن حمداللّه مستوفی ، ص 5).

نثر تاریخ گزیده ، برخلاف نثر متکلف و مصنوع تاریخ وصّاف و تاریخ جهانگشای ، بسیار روان است (بهار، ج 3، ص 6).

نخستین بار باربیه دومنار در 1857 باب ششم تاریخ گزیده را، بجز فصل اول آن ، به فرانسوی در > مجلة آسیایی < منتشر کرد. در 1900ـ1901 ادوارد براون ترجمة انگلیسی فصل ششم از باب پنجم (در ذکر شعرای ایران ) را در > مجلة انجمن سلطنتی آسیایی < در لندن به چاپ رساند. در 1903 ژول گانتن باب چهارم را همراه با ترجمة فرانسوی آن در پاریس چاپ کرد. در 1910 ادوارد براون نسخة خطی کامل تاریخ گزیده (تحریر در 857) را به صورت عکسی در لیدن به چاپ رساند. وی در 1913 با همکاری نیکلسون خلاصه ای از این کتاب را به انگلیسی ترجمه و با حواشی و توضیحات چاپ کرد (براون ، ج 3، ص 137). تاریخ گزیده در 1339ش و 1363ش همراه با فهارس و حواشی به اهتمام عبدالحسین نوائی در تهران

منتشر شد.


منابع :
(1) حسین باستانی راد، «دو نسخه خطی نفیس »، یادگار ، سال 3، ش 10 (خرداد 1326)؛
(2) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبی ایران ، ج 3 : از سعدی تا جامی ، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت ، تهران 1357 ش ؛
(3) محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران 1355ـ1356 ش ؛
(4) حمداللّه مستوفی ، تاریخ گزیده ؛
(5) خواندمیر؛
(6) رشیدالدین فضل اللّه ؛
(7) زین الدین بن حمداللّه مستوفی ، ذیل تاریخ گزیده ، چاپ ایرج افشار، تهران 1372 ش ؛
(8) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری ، مجالس المؤمنین ، تهران 1354 ش .

/ فهیمه علی بیگی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3125
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست