تاریخ قرآن ، کتابی مهم در حوزة پژوهشهای قرآنی ، به زبان آلمانی . آغازگر نگارش این کتاب تئودور نولدکه ، زبان شناس و مورخ و قرآن پژوه نامدار آلمانی (1215ـ1309 ش / 1836ـ1930) بود و کتاب نیز منتسب به اوست ، اما در واقع محصول مشترک کار پژوهشی و علمی چند نسل از پژوهشگران نامدار در زمینة قرآن شناسی است (رجوع کنید به ادامة مقاله ). این اثر در زمرة نخستین و مهمترین کتابهایی است که در

اروپا در بارة تاریخ پیدایش ، ساختار، گردآوری و تدوین قرآن کریم منتشر گردید و مبنای بسیاری از پژوهشهای علمی در این زمینه شد.

نولدکه در 1272/ 1856 با بهره گرفتن از مقالة مفصّلی که پیشتر به زبان لاتین در بارة تاریخ پیدایش قرآن نگاشته ، و به همین دلیل جایزه ای نیز دریافت کرده بود، رسالة دکتری خود را در همین موضوع تقدیم دانشگاه گوتینگن آلمان کرد و با رتبة ممتاز در رشتة شرق شناسی و زبانهای سامی فارغ التحصیل شد. به سبب فزونی یافتن علاقه مندی به مطالعات اسلامی در آن ایام ، آکادمی ادبیات پاریس در 1273/ 1857 مسابقه ای ترتیب داد و برای بهترین نوشته در زمینة «تاریخ انتقادی متن قرآن » جایزه ای تعیین کرد. نولدکه با افزودن فصلهای جدیدی به متن رسالة خود و انجام برخی اصلاحات در آن ، در 1274/ 1858 نوشته ای را تقدیم آکادمی ادبیات پاریس نمود. این آکادمی جایزة خود را مشترکاً به نولدکه و آلویس اشپرنگر آلمانی و میکله آماری ایتالیایی اعطا کرد (اسنوک ـ هورخرونیه ، ص 246؛ پارت ، ص 26؛ بل ، ص 175). کتاب > تاریخ قرآن < نولدکه صورت کمال یافته ای از همان نوشته بود که در 1276/ 1860 در گوتینگن به چاپ رسید.

در 1316/ 1898 ناشر کتاب از نولدکه درخواست کرد تا برای چاپ دوم > تاریخ قرآن < تجدیدنظری در متن آن به عمل آورد. نولدکه با توجه به وضع سنّی و ضعف مزاج از این کار عذرخواست و برای انجام آن شاگرد فاضل خود فریدریش شوالی را پیشنهاد کرد. شوالی با بهره گرفتن از دست نوشته های فراوان نولدکه و همچنین نقدها و اصلاحات کسانی چون گولدتسیهر و اسنوک ـ هورخرونیه موفق به اتمام این کار شد و چاپ دوم > تاریخ قرآن < پس از مطالعة خود نولدکه و با پیشگفتار وی در 1327/ 1909 منتشر گردید و بخش نخست کتاب شد (نولدکه ، بخش 1، پیشگفتار، ص VII ـ VIII ). این بخش به منشأ ظهور قرآن ، تاریخچة نزول وحی بر پیامبر اکرم ، اثراتی که وی به زعم نگارنده از محیط خود پذیرفته ، انواع وحی ، طبقه بندی و مشخص ساختن ترتیب نزول آیات و سوره ها، ویژگیهای ادبی و محتوایی سوره های مکّی و مدنی و سرانجام مطالبی که بر پیامبر نازل شده اما در قرآن درج نگردیده است می پردازد.

شوالی با پژوهشهایی طاقت فرسا با بهره گیری از یادداشتهای نولدکه و با افزوده های عالمانة خود بر آن شد که بخش دوم کتاب را منتشر سازد، اما در فوریة 1317/ 1919 درگذشت و این کار را شوهر خواهرش هاینریش تسیمرن بر عهده گرفت و به انجام رساند (نولدکه ، بخش 2، پیشگفتار تسیمرن ، ص III ). بخش دوم کتاب > تاریخ قرآن < به گردآوری قرآن کریم ، چگونگی حفظ آیات توسط حافظان وحی ، نخستین نگارش آیات قرآن به دست کاتبان وحی در زمان حیات پیامبر اکرم ، گردآوریهای نخستین آیات قرآن ، نسخة گردآوری شده به دست زیدبن ثابت و سایر نسخ تهیه شده پیش از تدوین قرآن در زمان خلیفة سوم ، تاریخچة نگارش نسخة رسمی تدوین شده در زمان عثمان بن عفان و مقایسة میان کتاب دینی مسلمانان ، مسیحیان و یهودیان می پردازد و علاوه بر آن شامل مطالبی است در بارة پژوهشهای نوین مسیحیان در بارة منشأ ظهور قرآن ، ادعاهای تاریخی در بارة تحریف قرآن ، شرح حال اصحاب پیامبر اکرم ، تفاسیر موجود قرآن ، و معرفی کتابهایی که می توانند به عنوان درآمدی برای مطالعة قرآن مفید باشند. مجموع این دو بخش > تاریخ قرآن < در سالهای 1305 ش / 1926 و 1308 ش / 1929 به چاپ رسید. نگارش بخش سوم کتاب > تاریخ قرآن < که شوالی قسمتهایی از آن را به صورت یادداشت از خود

باقی گذارده بود، به پیشنهاد تسیمرن ، از جانب گوتهلف برگشترسر * ، جانشین شوالی در دانشگاه کونیگسبرگ ، دنبال شد (نولدکه ، بخش 2، پیشگفتار تسیمرن ، ص IV ، بخش 3، پیشگفتار پرتسل ، ص VII ). در شهریور 1312/ اوت 1933 برگشترسر نیز پس از سالها پژوهش بر روی بخش سوم در حالی درگذشت که بخشی از کار ناتمام مانده بود. همکار وی در دانشگاه کونیگسبرگ اتو پرتسل * با افزودن فصل آخر این کتاب ، در بارة «تحول تاریخی قرآن »، این اثر را در 1317 ش / 1938 به پایان برد و منتشر ساخت (بل ، ص 175ـ 176). بخش سوم ، که با پیشگفتار پرتسل آغاز می شود، به متن بدون اعراب قرآن ، قرائات مختلف آن و اصول حاکم بر آنها، منابع پژوهشی در بارة این قرائات ، نسخ خطی قرآن ، اعراب گذاری و نسخه های جدیدتر قرآن می پردازد. در پایان کتاب فهرست جامع و مفصّلی از هر سه بخش آن آمده است که خانم آنه لیزه گوتشالک ـ باوئر آن را تهیه کرده و در بر دارندة کتاب شناسی ، فهرست اعلام و فهرست موضوعی و فهرست آیات مورد استفاده در کتاب است . از این کتاب تاکنون چاپهای متعددی منتشر گردیده است .

از میان مقالات متعدد نولدکه ، مقالة > «قرآن » < وی در جلد شانزدهم از چاپ نهم دایرة المعارف بریتانیکا و مقالة > «در باره زبان قرآن » < در > مقالات جدید در بارة زبان شناسی سامی < تکمله ای بر کتاب > تاریخ قرآن < محسوب می شوند (رجوع کنید به پارت ، ص 27).

کوشش نولدکه در زمینة قرآن پژوهی بسیار درخور توجه است ؛
هر چند در مواردی ، بویژه در دورة جوانی و به تعبیر خود او در مقدمة چاپ دوم به اقتضای «آثار جسارت جوانی »، گاه برخی از آنچه را که «کم یا بیش با اطمینان و تحکّم » مطرح کرده است در ایام بعد «غیرقابل اطمینان » یافته است (برای آرا و نظریات نولدکه در بارة قرآن رجوع کنید به نولدکه * ، تئودور).

---

منابع :
(1) رودی پارت ، الدراسات العربیّة و الاسلامیة فی الجامعات الالمانیة : المستشرقون الالمان منذ تیودور نولدکه ، ترجمة مصطفی ماهر، قاهره ?( 1967 ) ؛


(2) Richard Bell, Bell's introduction to the Qur'a ¦n , completely revised and enlarged by W. Montgomery Watt, Edinburgh 1970;
(3) Theodor Nخldeke, Geschichte des Qora ¦ns , Hildesheim 1961;
(4) Christian Snouck-Hurgronje, "Theodor Nخldeke: 2. Mجrz 1836-25. Dezember 1930", ZDMG , vol. 85 (1931).

/ محمدرضا بهشتی /