responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3120

 

تاریخ فرشته ، کتابی به فارسی در تاریخ عمومی هندوستان از آغاز تا اوایل سدة یازدهم تألیف محمدقاسم هندوشاه استرابادی معروف به فرشته * ، مورخ و پزشک و کارگزار سلاطین احمدنگر و بیجاپور هند. محمدقاسم فرشته (ح 960ـ پس از 1033) این کتاب را به نام عادلشاه ابراهیم دوم نوشت و آن ر ا گلشن ابراهیمی (صبا، ص 617) و سپس نورس نامه نامید (برای نسخ کتاب با این عنوان رجوع کنید به ریو، ج 1، ص 225، 227ـ 228)، اما کتاب به تاریخ فرشته شهرت یافته است (صفا، ج 5، بخش 3، ص 1710ـ1711). تألیف نخستین متن آن با عنوان گلشن ابراهیمی در 1015 به پایان رسید (فرشته ، ج 1، ص 4؛ قس ج 2، ص 177، 275 که نویسنده از تاریخ 1018 یاد کرده و ج 2، ص 291 که به مرگ آخرین سلطان فاروقی در 1033 اشاره کرده است ). ظاهراً فرشته پس از این نسخه ، متن دیگری با عنوان نورس نامه نوشته که مشتمل بر وقایع سالهای بیشتری است .

تاریخ فرشته مشتمل است بر مقدمه ای در کیفیت ورود اسلام به هند و کلیاتی در آیین و آداب هندوان و تاریخ اساطیری هند، دوازده مقاله و یک خاتمه . مطالب کتاب بترتیب اینهاست : سلاطین لاهور (غزنویان ) در احوال سبکتگین ، محمود و مسعود؛ سلاطین دهلی ؛ شاهان دکن (بهمنیان ، عادلشاهیان ، نظامشاهیان ، قطب شاهیان ، عمادشاهیان و بریدشاهیان بیدر)؛ شاهان گجرات ؛ حکمرانان مالوه ؛ شاهان خاندیس (سلاطین فاروقی برهانپور)؛ سلاطین بنگال ؛ حکمرانان مولتان ؛ شاهان سند؛ شاهان کشمیر؛ فرمانروایان ملیبار؛ ذکر حالات مشایخ صوفیة هندوستان در دو قسمت : دودمان چشتیه و خاندان سهروردیة مولتان . خاتمة کتاب در بارة راجگان هند است (فرشته ، ج 1، ص 4ـ 5 ؛ منزوی ، ج 1، ص 562 ـ563 ؛ ریو، ج 1، ص 226).

بدینسان تاریخ فرشته وقایع دوره ای طولانی را در بر می گیرد. مؤلف از بیش از سی مأخذ بهره گرفته است (فرشته ، ج 1، ص 4، ج 2، ص 333؛ نیز رجوع کنید به نوشاهی ، ج 1، ص 906؛ استوری ، ج 2، ص 565 ـ566، پانویس 94ـ 95) که برخی از آنها اکنون در دست نیست و همین بر اهمیت کتاب می افزاید. از میان این آثار، روضة الصفا اثر میرخواند، به توصیة عادلشاه سرمشق مؤلف بوده است (فرشته ، ج 2، ص 79) که تأثیر تاریخ نگاری ایرانی را بر وی نشان می دهد.

تاریخ فرشته منبع بسیار مهم و ارزشمندی برای مورخان بعدی گردید (ریو، ج 1، ص 225)، از جمله برای رای بِنْدْرابَن در تألیف لبّالتواریخ هند و محمدافضل خیرآبادی در تألیف خلاصة التواریخ (صفا، ج 5، بخش 3، ص 1711؛ تسبیحی ، ج 3، ص 157). این اثر بویژه مأخذی دست اول برای تاریخ سلسله های مسلمان جنوب هند و سرزمین دکن محسوب می شود. همچنین از منابع درخور توجه در مطالعة تاریخ ایران است ، زیرا افزون بر اطلاعاتی در بارة دورة غزنوی ، در باب مناسبات سیاسی و فرهنگی سلاطین دکن با دربار صفوی و نفوذ مذهبی صفویان اطلاعاتی به دست می دهد (شکوری ، ص 74ـ 76). این اثر به سبب آوردن اصطلاحات فراوان دیوانی و نظامی دورة خود، منبع سودمندی در پژوهش ساختار اداری و نظامی آن روزگار است .

نثر تاریخ فرشته نمونة فارسی رایج در شبه قاره در سده های دهم و یازدهم است . مؤلف با نثری نسبتاً روان جامعة چند فرهنگی هند را بخوبی ترسیم کرده است . فرشته گرچه بنابر شواهد بسیار (برای نمونه رجوع کنید به فرشته ، ج 2، ص 78، 136)، شیعة دوازده امامی بوده ، در نقل کشمکشهای مذهبی بی طرفی را رعایت کرده است .

بین روایتهای فرشته و برخی مورخان معتبر دیگر در نقل بعضی رخدادها تفاوتها و گاه تناقضاتی به چشم می خورد ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «فرشته ») و همانند بیشتر تاریخهای قدیم ، برای دستیابی به روایت درست باید آن را با آثار دیگر مقایسه کرد.

تاریخ فرشته نخستین بار در 1247/ 1832 در بمبئی زیرنظر میرخیرات علی خان مشتاق اگره ای در دو جلد و با قطع رحلی چاپ سنگی شد (ریو، ج 1، ص 225؛
برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به گلچین معانی ، ج 2، ص 732)، سپس در 1281 و 1321 در چاپخانة نولکشور لکهنو در دو جلد به چاپ رسید (گلچین معانی ، ج 2، ص 733؛
صفا، ج 5، بخش 3، ص 1710). هنوز این کتاب ، با تصحیح انتقادی ، چاپ نشده است .

مقدمة تاریخ فرشته به انگلیسی ترجمه و در > تاریخ هند < اثر جان داوسن و هنری الیوت (کلکته 1265/ 1849) به چاپ رسید (ریو، ج 1، ص 226؛
برای اطلاع بیشتر از ترجمه های انگلیسی رجوع کنید به د.اسلام ، همانجا). بخشهایی از تاریخ فرشته پیش از چاپ متن اصلی به انگلیسی ترجمه شد، از جمله الکساندر داو در 1182/ 1768 در لندن ، اندرسن در 1201/ 1786 و جاناتان اسکات در 1209/ 1794 در شروزبری آن را ترجمه و چاپ کردند (ریو، ج 1، ص 225). بخشی از آن در 1245/ 1829 با عنوان > تاریخ اوج گیری قدرت مسلمانان در هند < در چهار جلد در لندن ترجمه و چاپ شد (همانجا).


منابع :
(1) چارلز آمبروز استوری ، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری ، ترجمة یو. ا. برگل ( به روسی ) ، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی ، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی ، تهران 1362 ش ـ ؛
(2) محمدحسین تسبیحی ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة گنج بخش ، ج 1 و 2، راولپندی 1350ـ1353ش ، ج 3، اسلام آباد 1355ش ؛
(3) ابوالفضل شکوری ، «تاریخ فرشته »، آینة پژوهش ، سال 2، ش 1 (خرداد ـ تیر 1370)؛
محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی

(4) صبا، تذکرة روز روشن ، چاپ محمدحسین رکن زاده آدمیت ، تهران 1343 ش ؛
ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 5، بخش 3،

(5) تهران 1370ش ؛
(6) محمدقاسم بن غلامعلی فرشته ، تاریخ فرشته ، لکهنو 1863؛
(7) احمد گلچین معانی ، تاریخ تذکره های فارسی ، تهران 1363ش ؛
(8) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370ش ؛
(9) عارف نوشاهی ، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانة گنج بخش ، اسلام آباد 1365ش ـ ؛


(10) EI 2 , s.v. "Firis ¢h ¢ta" (by P. Hardy);
(11) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966.

/ افسانه منفرد /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3120
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست