تاریخ رویان ، کتابی به فارسی در بارة تاریخ محلی سرزمین رویان تألیف مولانا اولیاءاللّهِ آملی * . وی در 750 از آمل به رویان مهاجرت کرد (اولیاءاللّه ، ص 5) و به حضور فخرالدوله شاه غازی بن زیار (حک : 761ـ780)، از بادوسپانیان (اِستَنداران )، راه یافت و به تشویق او به نوشتن تاریخ رویان پرداخت (همان ، ص 6ـ7). تاریخ آغاز و پایان تألیف این اثر روشن نیست ، اما مؤلف در خاتمة کتاب به شرح رویدادهای تاریخ رویان تا 805 اشاره کرده است (ص 205).

تاریخ رویان مشتمل است بر مقدمه ای در ذکر فواید علم تاریخ (ص 11ـ14) و هشت باب و هر باب دارای چند حکایت . مطالب بابها بترتیب عبارت اند از: شرح چگونگی عمارت رویان در دورة باستان (ص 15ـ21)؛ نحوة به حکومت رسیدن ملوک استندار در رویان در دورة ساسانی (ص 23ـ44)؛ ورود اسلام به رویان و حکومت نواب و خلفا و علویان (ص 45ـ 118)؛ وجه تسمیة استندار و تصحیح نسب نامة ملوک استندار به شیوة علمای انساب (ص 119ـ121)؛ باب پنجم و ششم و هفتم در ذکر رویدادهای حکومتهای ملوک رویان تا حکومت فخرالدوله شاه غازی بن زیار بن کیخسرو (ص 123ـ196)؛ و شرح اوضاع مازندران و آشفتگیهای اجتماعی آن دوره تا زمان تألیف کتاب (ص 197ـ 205).

اولیاءاللّه برای تألیف تاریخ رویان از منابع بسیاری چون تاریخ طبرستان ِ ابن اسفندیار، تاریخ طبری ، سِیَرالملوک خواجه نظام الملک ، شاهنامة مؤیدی ، مقاتل الطالبیین ِ ابوالفرج اصفهانی بهره برده است . بیشترین استفادة او از تاریخ طبرستان * ابن اسفندیار است ضمن آنکه کسروی (ص 17) وی را مؤلف قسم دوم تاریخ طبرستان می داند. اولیاءاللّه در نگارش کتاب خود بخشهایی از تاریخ طبرستان را عیناً رونویسی کرده (اولیاءاللّه ، مقدمة ستوده ، ص هیجده ـ نوزده )، اما هیچگاه مطلبی را بدون تحقیق ذکر نکرده و در مواردی بر اشتباهات تاریخی ابن اسفندیارتأکید کرده است (رجوع کنید به ص 45ـ46). تاریخ رویان به سبب حفظ برخی از واژگان قدیمی فارسی و ذکر آداب و رسوم کهن مازندران و رویان ، و مشاهدات دقیق شخصی مؤلف ، ارزشمند است (مقدمة ستوده ، ص نوزده ـ بیست و یک ، بیست و چهار ـ بیست و شش ، برای نمونه ها رجوع کنید به ص 20، 77ـ 78، 134، 155ـ156، 200).

تاریخ رویان همچنین از منابع سیدظهیرالدین مرعشی در تألیف تاریخ طبرستان و رویان و مازندران * و اعتمادالسلطنه در کتاب التدوین فی احوال جبال شروین بوده است (مرعشی ، ص 4ـ 5؛
اعتمادالسلطنه ، ص 105؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 285).

تاریخ رویان نخستین بار در 1313ش به کوشش عباس خلیلی از یگانه نسخة خطی یافته شده ــ که ظاهراً به خط خود اولیاءاللّه است ــ همراه با مقدمه ای کوتاه از معجم البلدان یاقوت حموی در بارة اهمیت رویان ، چاپ شد. این کتاب بار دیگر با تصحیح و تحشیة منوچهر ستوده ، همراه با مقدمه ای مفصّل در 1348ش در تهران به چاپ رسید (اولیاءاللّه ، مقدمة ستوده ، ص هفده ـ هیجده ).

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، التدوین فی احوال جبال شروین : تاریخ سوادکوه مازندران ، چاپ مصطفی احمدزاده ، تهران 1373 ش ؛
(3) محمدبن حسن اولیاءاللّه ، تاریخ رویان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1348 ش ؛
(4) احمد کسروی ، کاروند کسروی ، چاپ یحیی ذکاء، تهران 1352 ش ؛
(5) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، چاپ برنهارد دورن ، پطرزبورگ 1850، چاپ افست تهران 1363 ش .

/ مهین فهیمی /