تاریخ رشیدی (1) ، کتابی در بارة تاریخ سرزمین ترکستان از 748 تا 952 و خانهای جغتایی و امیران کاشغر، به فارسی ، تألیف میرزا محمدحیدر دوغلات .

میرزا محمدحیدر در 905 در تاشکند به دنیا آمد. جدش ، محمدحیدر گورکان ، اولین امیر کاشغر بود که اسلام را پذیرفت . پدرش محمدحسین گورکان ، حاکم ولایت چاچ / شاش (دوغلات ، ص 117، 152؛ ریو، ج 1، ص 165) و مادرش ، خوب نگارخانم دختر یکی از پادشاهان مغول جغتایی به نام یونس خان بود (دوغلات ، ص 117). شیبک خان ازبک (حک : 906ـ 915 یا 916) در 914 پدر میرزا محمدحیدر را کشت و قصد داشت خود او را نیز بکشد، ولی دوستان پدر میرزا محمد او را به خراسان و پس از مدتی به کابل نزد پسر خاله اش ، ظهیرالدین محمد بابر (متوفی 937)، بنیانگذار سلسلة بابریان ، بردند (همان ، ص 210ـ212، 228). میرزا محمدحیدر تا 918 نزد بابر ماند و همراه او در برخی جنگها شرکت کرد، سپس به کاشغر نزد پسر دایی اش سلطان سیدخان بن احمد (حک : 920ـ 939) رفت (همان ، ص 230ـ231)، اما با روی کار آمدن عبدالرشید خان ، پسر و جانشین سلطان سیدخان ، در 939 کاشغر را ترک کرد و در لاهور به کامران میرزا، پسر بابر،

پیوست . در 946 همایون پادشاه را در جنگ با شیرشاه افغان یاری داد و پس از شکست خوردن همایون به لاهور بازگشت . میرزامحمدحیدر در 947 به کشمیر لشکر کشید، در 948 حکومت آنجا را به دست آورد و در 958 بر اثر قیام گروهی از سران کشمیری به قتل رسید (همان ، ص 472، 479ـ480؛ ریو، ج 1، ص 165؛ د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «دوغلات »).

تاریخ رشیدی یگانه اثر به جا مانده در بارة تاریخ ترکستان است و در بارة رخدادهای این سرزمین اطلاعات منحصر به فردی دارد. این کتاب شامل دو دفتر است : دفتر نخست که مؤلف آن را «تاریخ اصل » نیز خوانده ، در 951ـ952 نوشته شده (ریو، ج 1، ص 167) و مشتمل است بر شرح رویدادهای دو سلسلة هم زمان ، یعنی خانهای مغولستان از تُغلُق تیمور تا عبدالرشیدخان و امیران دوغلات که در ترکستان شرقی حکومت می کردند و تابع خانهای مغولستان بودند. در این دفتر حدود جغرافیایی مناطق مختلف ترکستان ، از جمله دشت قپچاق / قبچاق و ختن و کاشغر و مغولستان ، نیز آمده و به وضع کشاورزی ، آب و هوا و مزارات کاشغر نیز پرداخته شده است (دوغلات ، ص 294ـ299، 301ـ303). مؤلف در تحریر این بخش از روایات شفاهی نیز استفاده کرده و به همین سبب گاه دچار اشتباه شده است (رجوع کنید به بارتولد، ص 234). دفتر دوم که «تاریخ مختصر» نیز نام دارد، در 948 (سالها پیش از دفتر اول ) نوشته شده است و شامل شرح زندگی مؤلف ، رویدادهای سمرقند و بخارا و کشمکشهای میان جانشینان تیمور (دوغلات ، ص 150، 154ـ 155؛ ریو، ج 1، ص 167) و شکل گیری حکومت شاه اسماعیل صفوی و نبردهای او با ازبکان است . مؤلف همچنین برخی اصول مملکتداری پادشاهان را ــ که مولانا محمدقاضی به درخواست او تدوین کرده بود ــ در این دفتر آورده است (ص 232ـ234؛ ریو، ج 1، ص 167).

تاریخ رشیدی نثری ساده و روان دارد. مؤلف رویدادها را بدون در نظر گرفتن ترتیب تاریخی نوشته و فقط هنگام شرح آنها سنه را نیز ذکر کرده است (رجوع کنید به ص 124ـ 125، 128 و جاهای دیگر).

میرزا محمد برای تألیف این کتاب از منابعی چون جامع التواریخ خواجه رشیدالدین فضل اللّه ، تاریخ جهانگشای جوینی ، تاریخ گزیده حمداللّه مستوفی ، ظفرنامة شرف الدین علی یزدی ، تاریخ منظوم عبدالرزاق و اولوس اربعه میرزا الغ بیگ استفاده کرده است (دوغلات ، ص 151، 292ـ293).

تألیف این کتاب در 952 به پایان رسید (همان ، ص 149) و مؤلف آن را به اسم شیخ ارشدالدین ــ که موجب اسلام آوردن تغلق تیمور شد و پس از او همة خانهای مغول مسلمان شدند ــ تاریخ رشیدی نام نهاد (همان ، ص 139). این کتاب از منابع اصلی برخی از محققان معاصر که در بارة تاریخ مغول تحقیق کرده اند، از جمله هاورث و ارسکین و بلیو ، بوده است (دوغلات ، ترجمة انگلیسی ، مقدمة الیاس ، ص VI ـ VII ، XV ). ارسکین خلاصة بخش اول تاریخ رشیدی را در جلد اول کتابش (ص 38ـ192)، > تاریخ هند در زمان حکومت بابر و همایون < ، به چاپ رسانده (ریو، ج 1، ص 165) و الیوت نیز بخشهایی از تاریخ رشیدی را در اثر خویش ، > تاریخ هند < ، آورده است (همان ، ج 1، ص 166).

از این کتاب چند نسخة خطی وجود دارد: یک نسخه در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران (ش 3218) و دو نسخه در موزة بریتانیا (ریو، ج 1، ص 168). این کتاب به ترکی ترجمه و در 1263 در ختن چاپ شده است (دوغلات ، ترجمة انگلیسی ، مقدمة الیاس ، ص X ). ادوارد دنیسون راس این کتاب را به انگلیسی ترجمه کرده که با مقدمه و حواشی و تعلیقات الیاس ، سرکنسول انگلستان در خراسان و سیستان ، در 1895 در لندن منتشر شده است . تاریخ رشیدی در 1370 ش / 1991 در دهلی چاپ افست شده است .

---

منابع :
(1) واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، تاریخ ترکهای آسیای مرکزی ، ترجمة غفار حسینی ، تهران 1376ش ؛
(2) محمدحیدر دوغلات ، تاریخ رشیدی ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 3218؛


(3) Muh ¤ammad H ¤aydar Du ¦g ¢h ¢la ¦t, Tarikh-i-Rashidi , Engl. trans. by E. Denison Ross, Delhi 1991;
(4) EI 2 , s.v. "Du ¦g ¢h ¢la ¦t" (by W. Barthold and B. Spuler);
(5) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966.

/ عباسقلی غفاری فرد و مهین فهیمی /