responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3090

 

تاریخ جهانگشای ، کتابی در بارة تاریخ مغول و خوارزمشاهیان و اسماعیلیان تا 655، به فارسی ، تألیف عطاملک جوینی در حدود 650 یا 651 تا 658. این کتاب از منابع معتبر در تاریخ مغول است ، زیرا مؤلف آن سالها در دربار ارغون و هولاکو و پسرانش ، اَباقا و تگودار، صاحب منصب و شاهد بسیاری از رخدادهای آن دوره بوده و برخی حوادث گذشته را نیز از شاهدان آنها و از خاندان خود ــ که از درباریان خوارزمشاهیان و مغولان بوده اند ــ شنیده بوده است (جوینی ، ج 1، مقدمة قزوینی ، ص د ـ ه ، عز؛
نیز رجوع کنید به جوینی * ، خاندان ). همچنین هنگام اقامت در مغولستان در 650ـ651، به تاریخ سرّی مغولان * دسترسی داشته است و ظاهراً مغولانی که به حوادث اِشراف داشته و معتمد بوده اند، آن را برای وی ترجمه کرده بوده اند. جوینی از منابع اسلامی نیز در نوشتن کتاب بهره فراوان برده است (بویل ، ص 511 ـ512). مطالب تاریخ جهانگشای در بارة اسماعیلیه نیز اهمیت دارد، زیرا پس از فتح قلعة اَلَموت ، به دستور هولاکو کتابخانة الموت در اختیار جوینی قرار گرفت و او تاریخ اسماعیلیه را از منابع آنجا استخراج کرد (جوینی ، ج 1، مقدمة قزوینی ، ص عز).

تاریخ جهانگشای مشتمل بر سه جلد است : جلد نخست ، شامل تاریخ چنگیز و فتوحات او، دوران سلطنت اوگتای قاآن (پسر چنگیز) و سلطنت گیوک خان (پسر اوگتای )؛
جلد دوم ، شامل تاریخ خوارزمشاهیان و قراختائیان ، گورخانیان و سرگذشت حکام و شحنگان مغول در عهد اوگتای قاآن تا ورود هولاکو؛
جلد سوم ، شامل تاریخ منکوقاآن و تفصیل حملة هولاکو به ایران ، قلع وقمع اسماعیلیه و تاریخ ملوک اسماعیلیة الموت و شرح مذهب اسماعیلیان تا انقراضشان . در برخی از نسخه های این کتاب فصلی هم در شرح فتح بغداد به دست هولاکو، نوشتة خواجه نصیرالدین طوسی ، آمده است (شعار، ص 300ـ301).

تاریخ جهانگشای تاریخ سیاسی محض نیست ، زیرا مؤلف هنگام شرح وقایع ، در بارة اوضاع اقتصادی ، اجتماعی ، بافت شهرها و موقعیت جغرافیایی آنها و اسامی قدیمی شهرها نیز توضیحات منحصر به فردی داده است (ج 1، ص 29ـ31، 63، 66، ج 2، ص 87 و جاهای دیگر). در این کتاب در بارة بت پرستی اویغوران و «قامانِ» (دانندگانِ سِحر) اویغوری نیز مطالب جالبی آمده (ج 1، ص 43ـ44) و در بارة بسیاری

از اصطلاحات اقتصادی ، زمینداری ، مناصب درباری و نظامی ــ که از دورة مغول در سرزمینهای اسلامی رایج شده ــ توضیح داده شده است (ج 1، ص 73، 97، 112، ج 2، ص 90، 137 و جاهای دیگر).

جوینی با آنکه از دیوانسالاران مغول بود، ضمن شرح وقایع از بیان حقایق ابا نداشت و چهرة حقیقی مغولان را آشکار می کرد. او در این کتاب بیطرفانه به بررسی و تحلیل علل شکست سلطان محمد خوارزمشاه و سلطان جلال الدین و قیام تارابی و بسیاری حوادث دیگر پرداخته (رجوع کنید به ج 1، ص 4ـ 5، 85 ـ 90، ج 2، ص 78، 90ـ94، 117، 120ـ122، 139) و از این لحاظ شیوة تاریخ نگاری او به شیوة ابن خلدون نزدیک است (بهار، ج 3، ص 52ـ53؛
شعار، ص 301، 306). وی هنگام ذکر ارقام و اعداد گاه اغراق کرده است ، مانند اشاره به «هفتاد هزار لشکر» (ج 1، ص 125).

نثر تاریخ جهانگشای آمیخته با آیات و احادیث و امثال و آرایه های لفظی و معنوی و اشعار عربی و فارسی متناسب با موضوع است . بیشتر اشعار فارسی این کتاب از فردوسی و مسعود سعد و ظهیر فاریابی ، و اشعار عربی آن از شاعران مشهور دورة جاهلی و عباسی است (بهار، ج 3، ص 52 ـ53 ، 88؛
شعار، ص 301ـ302 ؛
صفا، ج 4، ص 49ـ50). در این کتاب لغات و کلمات مغولی برای نخستین بار به کار رفته است . این کتاب در صرف و طریقة استعمال افعال ، لغات و ضمایر فارسی ، با نثر دورة خود تفاوتهایی دارد. نثر تاریخ جهانگشای بخشی کاملاً مصنوع و بخشی تقریباً ساده دارد و بخش سوم ــ که مطالب آن از نویسندگان دیگر نقل شده است ــ از متن مؤلف ساده تر است (بهار، ج 3، ص 53؛
برای اطلاع بیشتر در بارة سبک نثر این کتاب رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 52 ـ100).

تاریخ جهانگشای به سبب تقدم و اعتبارش در بارة تاریخ مغول ، از زمان تألیف شهرت یافت و بسیاری از مورخان معاصر جوینی یا پس از او، از این کتاب بهره برده اند، از جمله خواجه رشیدالدین فضل اللّه در جامع التواریخ * (جوینی ، ج 1، مقدمة قزوینی ، ص عز ـ عح ). عبداللّه بن فضل اللّه شیرازی مشهور به وصّاف الحضره نیز خلاصه ای از تاریخ جهانگشای را ضمیمة کتاب خود، تاریخ وصّاف * ، کرد و کتاب خود را ذیل آن خواند (وصّاف الحضره ، ص 64؛
جوینی ، ج 1، مقدمة قزوینی ، ص عح ).

تاریخ جهانگشای میان سالهای 1329 تا 1355 به تصحیح محمد قزوینی و با مقدمة انگلیسی ادوارد براون در سه جلد در لیدن به چاپ رسید. مینورسکی ، تاریخ جهانگشای را به انگلیسی ترجمه کرد که دانشگاه منچستر (1336ش / 1957) و دانشگاه هاروارد (1337ش / 1958) آن را در دو جلد چاپ کرده اند (جوینی ، مقدمة قزوینی ، ص ط ؛
براون ، ج 2، حواشی صالح ، ص 831ـ832). بویل نیز این کتاب را به انگلیسی ترجمه کرده که در 1337ش /1958 در منچستر به چاپ رسیده است . وی همچنین تاریخ جهانگشای جوینی و جامع التواریخ رشیدالدین فضل اللّه را به عنوان منابع تاریخ مغول بررسی نموده ، که اسماعیل دولتشاهی آن را ترجمه و در مجلة سخن (دورة 23، ش 5، فروردین 1353، ص 507 ـ512) چاپ کرده است .


منابع :
(1) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبی ایران ، ج 2: از فردوسی تا سعدی ، ترجمه و حواشی و تعلیقات علی پاشا صالح ، تهران 1358ش ؛
جان اندرو بویل ، «آثار جوینی و رشیدالدین به عنوان منابع تاریخ مغول »،

(2) سخن ، دورة 23، ش 5 (فروردین 1353)؛
(3) محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران 1355ـ1356ش ؛
(4) جوینی ؛
(5) جعفر شعار، «تاریخ جهانگشای جوینی : اشاره ای به ارزش ادبی ، تاریخی و اجتماعی آن »، در یکی قطره باران : جشن نامة استاد دکتر عباس زریاب خوئی ، به کوشش احمد تفضّلی ، تهران 1370ش ؛
(6) ذبیح اللّه صفا، گنجینة سخن : پارسی نویسان بزرگ و منتخب آثار آنان ، ج 4، تهران 1353ش ؛
(7) عبداللّه بن فضل اللّه وصّاف الحضره ، تاریخ وصّاف ، چاپ سنگی بمبئی 1269.

/ منیژه ربیعی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3090
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست