تاریخ جهان آرای عباسی ، کتابی تاریخی به فارسی دربارة صفویان از بدو تشکیل حکومت آنان تا اواخر حکومت شاه عباس دوم ، تألیف میرزامحمدطاهر وحید قزوینی (متوفی 1112). مؤلف این کتاب را به درخواست سیدعلاءالدین حسین معروف به خلیفه سلطان ، صدراعظم شاه عباس دوم ، نوشت و موظف شد که دربارة تاریخ صفویه از آغاز آن «از هر جزئی از جزئیات ( که ) اطلاع تام دارد» بنویسد (وحید قزوینی ، گ 5پ ). وی به تاریخ شروع این اثر اشاره نکرده ، ولی احتمالاً در 1055 که در دربار شاه عباس دوم (حک : 1052ـ1077) مجلس نویس و وقایع نگار بوده ، اقدام به تألیف کرده است (شاملو، ج 1، ص 292، 294).

وحید قزوینی عنوان کتاب را در دیباچه نیاورده و جای آن در نسخه های موجود سفید است . قدیمترین مأخذی که از این کتاب یاد کرده ، قصص الخاقانی اثر ولی قلی خان شاملو (متوفی 1085) است که میرزامحمدطاهر وحید را مؤلف تاریخ جدید معرفی کرده است (ج 1، ص 292). بعد از او میرزامحمدخلیل مرعشی (ص 11) از این کتاب با عنوان تاریخ عباسی نام برده است . کارل هرمان اته (ص 200) تاریخ شاه عباس ثانی را از آثار میرزامحمدطاهر وحید برشمرده و محمدتقی بهار (ج 3، ص 260) از کتاب وی با عنوان تاریخ شاه عباس دوم یاد کرده است . استوری (ج 2، بخش 1، ص 313)، علاوه بر اینها، به عنوان تاریخ وحید نیز اشاره کرده و مهدی غروی (ص 51) هم به چهار نسخه از این کتاب تحت عنوان تاریخ وحید در کتابخانة رضا در شهر رامپور هندوستان اشاره نموده است . ابراهیم دهگان در چاپ بخشی از این کتاب (رجوع کنید به ادامة مقاله ) بدون ذکر دلیل و مأخذ، عنوان عباسنامه را برای آن برگزیده که احتمالاً سلیقة شخصی او بوده است . عناوین ریاض التواریخ ، ریاض الاخبار ، و تاریخ وحید نیز در دو فهرست لنینگراد و دانشگاه لکهنو آمده است (رجوع کنید به منزوی ، ج 6، ص 4334). احمد سهیلی خوانساری نسخه ای قدیمی از این کتاب یافته است که در پشت صفحة اول آن ، دو تن از صاحبان کتاب که در دو زمان مختلف مالک آن بوده اند، نام آن را تاریخ جهان آرای عباسی نگاشته اند. به عقیدة وی (ص 532ـ533)، وحید قزوینی این کتاب را در برابر تاریخ عالم آرای عباسی اسکندربیگ منشی نگاشته و به همین دلیل آن را تاریخ جهان آرای عباسی نامیده است . با توجه به اینکه در هیچیک از دیگر نسخ موجود عنوان کتاب ذکر نشده است و کتاب ، تاریخ حکومت صفویه را از بدو تشکیل تا اواخر حکومت شاه عباس دوم دربرمی گیرد، نمی توان عناوین تاریخ شاه عباس ثانی یا شاه عباس دوم را برای آن پذیرفت . در این میان ، فقط گفتة مرعشی تا حدودی با عنوان تاریخ جهان آرای عباسی نزدیک است و اصالت نام نسخه ای را که سهیلی خوانساری معرفی کرده است ، تأیید می کند. منظور ولی قلی خان شاملو نیز از تاریخ جدید احتمالاً همین کتاب است ، زیرا این کتاب نسبت به کتابهای همعصرش همچون تاریخ عالم آرای عباسی و ذیل آن تألیف اسکندربیگ منشی ، جدیدتر و از نظر گزارش وقایع تاریخی کاملتر است ؛ لذا می توان تاریخ جدید ولی قلی خان شاملو و تاریخ عباسی مرعشی را همان تاریخ جهان آرای عباسی دانست که تاکنون از آن با عنوان عباسنامه یاد کرده اند.

تاریخ جهان آرای عباسی مشتمل است بر مقدمه و سه باب : باب اول در ذکر اجداد صفویه از امیر فیروزشاه زرین کلاه تا سلطان حیدر (متوفی 893)؛ باب دوم در شش فصل ، شامل حوادث زمان شاه اسماعیل اول (907ـ930؛ گ 10 پ ـ 16 پ )، دورة شاه طهماسب (930ـ984) با ذکر اسامی فرزندان وی و طوایف و رجال و وزرا و شاغلان امور حکومتی و هنرمندان رشته های گوناگون (گ 16 پ ـ 36 ر)، جلوس شاه اسماعیل دوم (حک : 984ـ985؛ گ 36ر ـ 37ر)، حوادث مهم دورة سلطان محمد خدابنده (985ـ996؛ گ 37 ر ـ 46 پ )، جلوس و حکومت شاه عباس اول (996ـ 1038؛ گ 46 پ ـ 97 پ )، حوادث دورة شاه صفی (1038ـ1052)، معرفی امرای حکومت و ولایات و علما و سادات دورة شاه صفی در سه مجلس (گ 97 پ ـ 152 پ )؛ باب سوم دربارة 22 سال از حکومت شاه عباس دوم .

وحید قزوینی در نگارش باب اول و فصول اول تا پنجم باب دوم ، از کتابهای متقدمان همچون احسن التواریخ (رجوع کنید به گ 29 پ ـ 30 پ ؛ قس روملو، ج 12، ص 519 ـ520) و بویژه تاریخ عالم آرای عباسی (رجوع کنید به گ 34 ر ـ 36 ر؛ قس اسکندر منشی ، ج 1، ص 147ـ191، دربارة بزرگان و دولتمردان دورة شاه طهماسب ) استفاده کرده و بعضاً خلاصة مطالب آنها را آورده است . چون مؤلف در زمان شاه صفی حضور داشته و وقایع را براساس مشاهدات خود نوشته است و منابع دربارة دورة شاه صفی نیز اندک است ، فصل ششمِ باب دوم اهمیت بسیاری دارد. مؤلف در باب سوم نسبت به باب دوم کمتر به ذکر تاریخ وقایع توجه داشته است . از جای جای کتاب تسلط مؤلف بر ادب عصرش مشهود است . وی در کتابش از آیات و احادیث و اشعار عربی و مَثلها بهره برده و در آن اشعار فارسی خود و شعرای بزرگی همچون سعدی و فردوسی را نیز آورده است . در این کتاب در ذکر نام برخی از شخصیتهای دورة شاه طهماسب و شاه عباس اول با تاریخ عالم آرای عباسی و دیگر متون صفویه تفاوتهایی دیده می شود (رجوع کنید به گ 35 پ ـ 36 ر، 54پ ، بترتیب قس اسکندر منشی ، ج 1، ص 190ـ191، ج 2، ص 476).

نسخة کامل تاریخ جهان آرای عباسی در کتابخانة آستان قدس رضوی موجود است که براساس سجع مُهر آن متعلق به کتابخانة ناصرالدین میرزا (ناصرالدین شاه ) بوده است (برای اطلاع از نسخه های دیگر رجوع کنید به ریو، ج 1، ص 190؛
سهیلی خوانساری ، ص 533؛
آتابای ، ص 263ـ264؛
منزوی ، ج 6، ص 4334).

در 1274/ 1858 برنهارد دورن ترجمة عربی خود از بخشهایی از این کتاب را در کتابی با عنوان الانتخابات البهیة من الکتب العربیة و الفارسیة و الترکیة فیما یتعلق بتواریخ طبرستان و گیلان و جغرافیا تلک النواحی المرعیة در پطرزبورگ به چاپ رساند. در 1329 ش نیز ابراهیم دهگان این کتاب را با نام عباسنامه در اراک چاپ کرد.

---

منابع :
(1) بدری آتابای ، فهرست تاریخ ، سفرنامه ، سیاحت نامه ، روزنامه و جغرافیای خطی کتابخانة سلطنتی ، ( تهران ) 1356ش ؛
(2) کارل هرمان اته ، تاریخ ادبیات فارسی ، ترجمه با حواشی رضازادة شفق ، تهران 1356ش ؛
(3) اسکندر منشی ؛
(4) محمدتقی بهار، سبک شناسی ، تهران ?( 1321ش ) ؛
(5) روملو؛
(6) احمد سهیلی خوانساری ، « ( دربارة ) عباسنامه ، یا، جهان آرای عباسی »، وحید ، سال 6، ش 6 (خرداد 1348)؛
(7) ولی قلی بن داود قلی شاملو، قصص الخاقانی ، چاپ حسن سادات ناصری ، تهران 1371ـ1374ش ؛
(8) مهدی غروی ، «بازدید از کتابخانة رضا رامپور»، وحید ، سال 7، ش 1 (دی 1348)؛
(9) محمدخلیل بن داود مرعشی صفوی ، مجمع التواریخ ، چاپ عباس اقبال آشتیانی ، تهران 1362ش ؛
(10) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353ش ؛
(11) محمدطاهربن حسین وحید قزوینی ، ( تاریخ جهان آرای عباسی ) ، نسخة خطی آستان قدس رضوی ؛


(12) Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966;
(13) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 1, London 1927.

/ سیدسعید میرمحمدصادق /