responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3080

 

تاریخ بغداد (یا تاریخ مدینة السّلام ) ، اثری بسیار مهم به عربی در شرح حال عالمان و محدّثان و بزرگان بغداد، تألیف خطیبِ بغدادی * ، عالم قرن پنجم . زمان آغاز تألیف این

کتاب بدرستی معلوم نیست ، اما ظاهراً مؤلف تا هنگام مرگ پیوسته آن را تکمیل می کرده است ؛ همچنانکه در شرح حال دو تن از بزرگان (ج 3، ص 323، ش 1427، ج 4، ص 106ـ107، ش 1765)، سال درگذشت آنها را 463 ثبت کرده که سال درگذشت خود اوست .

تاریخ بغداد با مقدمه ای مفصّل آغاز می شود که مشتمل است بر وصفهای تاریخی و جغرافیایی ، و نیز بیان آثار تمدنی بغداد از جمله آغاز بنا، وجه تسمیه ، حدود و مساحت ، رودخانه ها، پلها، مسجدها، مقبره ها و بناها. مؤلف از نواحی نزدیک بغداد، بخصوص مدائن ، نیز سخن گفته است . او در مقدمه بتفصیل به موضع نگاری بغداد پرداخته است . چون بغداد پایتخت عباسیان و بزرگترین مرکز علم و سیاست و مورد توجه دانشوران و متفکران و ادیبان آن زمان بوده است ، و بررسی موضع نگاری آنجا در فهم ماهیت تمدن اسلامی اهمیت ویژه ای دارد، همچنین باتوجه به از بین رفتن اغلب آثاری که در این زمینه نوشته شده ، مقدمة مذکور اهمیت یافته و منبعی مهم برای هرگونه تحقیق در این باره دانسته شده است (برای نمونه رجوع کنید به بغداد * ). در ضمنِ زندگینامه های مذکور در تاریخ بغداد نیز اطلاعات فراوانی در این زمینه یافت می شود (احمد، ص 19ـ20؛ علی ، ص 4، 15، 28؛ لاسنر، ص 20، 28، 52؛ خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 22). مؤلف در مقدمه ، همانند بخش اصلی کتاب ، مطالب را به شیوة محدّثان ، با نقل اسناد و نام راویان بیان کرده و گاه مشاهدات خود را از بغداد نوشته است (عزّاوی ، ص 389؛ نیز رجوع کنید به خطیب بغدادی ، ج 1، ص 33ـ143). بیشتر منابع او در مقدمه ، از آثار متقدم بوده ــ که اعتماد وی را به این آثار نشان می دهد ــ و از منابع هم دورة خویش کمتر استفاده کرده است . او در مقدمه بترتیب از قاضی وکیع (متوفی 307)، نِفْطَوَیْه (متوفی 323) و هلال بن مُحَسِّن صابی (متوفی 448) بیشتر از دیگران استفاده کرده است (علی ، ص 21ـ22). برخی ، از جمله یاقوت حموی در مُعجم البلدان ، از این مقدمه بهرة فراوانی برده اند (یاقوت حموی ، ج 1، ص 684؛
نیز رجوع کنید به خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 24؛
ابن فقیه ، مقدمة علی ، ص 17). لسترنج ، مستشرق انگلیسی (متوفی 1312ش / 1933)، نیز با استفاده از این مقدمه ، موضع نگاری بغداد را به انجام رساند (مقدسی ، ص 16). ژرژ سالمون ، مستشرق فرانسوی (متوفی 1325/ 1907)، این مقدمه را به فرانسه و یاکوب لاسنر آن را به انگلیسی ترجمه کرده است (ص 20ـ21، 51ـ52؛
ابن فقیه ، مقدمة علی ، ص 13).

خطیب ، پس از مقدمه ، به متن اصلی کتاب که شرح حال بزرگان بغداد است ، می پردازد. در متن منتشرشدة تاریخ بغداد ، شرح حال 831 ، 7 تن از بزرگان بغداد یا منسوب به بغداد آمده است . این افراد را، از لحاظ گسترة جغرافیایی ، می توان به سه دسته تقسیم کرد: اول کسانی که در بغداد یا حومة آن به دنیا آمده اند، هرچند در منطقة دیگری ساکن شده باشند؛
دوم کسانی که در آنجا زاده نشده اند ولی مقیم آنجا بوده اند؛
و سوم کسانی که در آنجا توقف کرده حدیث گفته اند یا افراد بسیار برجسته ای که از آنجا گذشته اند (خطیب بغدادی ، ج 1، ص 227ـ 228؛
نیز رجوع کنید به احمد، ص 14، 22؛
عطبه ، ص 108).

با آنکه مؤلف تاریخ بغداد کوشیده است افراد را از حوزه های مختلف انتخاب کند، بیشتر به شرح حال عالمان دینی پرداخته است ، بویژه عالمان حدیث یا کسانی که با حدیث سر و کار داشته اند، به طوری که نزدیک به پنج هزار زندگینامه ، یعنی حدود دوسوم زندگینامه ها، راجع به محدّثان است . با وجود این ، وی راجع به محدّثان شیعه تنها به آوردن افراد مشهور بسنده کرده و در بارة محدّثان مذاهب اهل سنّت ، بجز شافعی که مذهب او بوده ، شرح کمتری داده است ؛
ازینرو به او انتقاد شده که نسبت به مذهب خویش سخت متعصب بوده و انصاف را رعایت نکرده است . برخی به این انتقاد پاسخ داده متعصّب خواندن او را ناروا دانسته اند (احمد، ص 20؛
خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 13ـ14؛
ابن جوزی ، ج 16، ص 133؛
عزّاوی ، ص 387). مؤلف به جنبة دینی کسانی که عالِم دینی نبوده اند نیز بیشتر از دیگر جنبه های آنان پرداخته است . وی شرح حال مشاهیر دیگری را نیز آورده است ، از جمله : فقیهان ، اصولیان ، قاضیان ، قاریان ، مفسران ، متکلّمان ، واعظان ، زاهدان ، صوفیان ، ادیبان ، شاعران ، داستان سرایان ، آموزگاران ، نویسندگان ، خطّاطان ، منطق دانان ، ریاضیدانان ، موسیقی دانان ، آوازخوانان ، منجّمان ، مورخان ، نسب شناسان ، خلفا، اُمرا، وزرا، اشراف ، پزشکان ، جرّاحان ، گیاه شناسان ، تیراندازان ، و سوارکاران (صابونی ، ج 1، ص 42؛
روزنتال ، ص 192؛
عطبه ، همانجا؛
خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 22ـ23؛
نیز رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 227).

تاریخ بغداد در بارة تاریخ سیاسی و نظامی و اقتصادی بغداد اطلاعات گسترده ای نمی دهد، ولی بُعد فرهنگی بغداد را از زمان بنیان آن تا میانة قرن پنجم مجسّم می سازد و از این لحاظ غنی است . همچنین از متن زندگینامه ها، آگاهیهای سودمندی در بارة عالمان و اوضاع اجتماعی آنان و شیوة آموزش دوران پیش از مدرسه به دست می آید. در این کتاب ، از حلقه های درسی و مجالس عالمان در مساجد، روش تدریس آنان ، ارتباط آنان با شاگردانشان و نیز مدارسی که در قرن چهارم و نیمة اول قرن پنجم تأسیس گردیده ، یاد شده است . تاریخ بغداد درواقع دایرة المعارفی است از اعلام منسوب به بغداد از زمان بنای آن (145ـ146) تا سال 463 با نگاه ویژه به محدّثان و عالمان دینی و تاریخ فرهنگی منطقة بغداد (خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 4، 22ـ23؛
احمد، ص 15، 25؛
عطبه ، ص 107ـ 108).

خطیب بغدادی زندگینامه ها را به ترتیب الفباییِ نام شخص و نام پدر او تنظیم کرده و گاه ، در حرف واحد یا حتی اسم واحد، ترتیب طبقاتی را اعمال کرده است . در مواردی نیز به هیچیک از این دو شیوه پایبند نبوده است (ج 1، ص 227ـ 228، مقدمة عطا، ص 27؛
روزنتال ، ص 192). در تاریخ بغداد زندگینامه ها با شرح حال پنجاه تن از صحابه ای که به مدائن وارد شدند، آغاز شده است (رجوع کنید به ج 1، ص 143ـ227) و پیش از همه شرح حال امام علی علیه السلام با عنوان «امیرالمؤمنین ، و ابن عَمّ خاتم النبییین » و سپس امام حسن و امام حسین علیهماالسلام با عنوان «سیّدا شباب اهل الجنّة » آمده است (ج 1، ص 143ـ 154). مؤلف ، پس از شرح حال صحابه ، جهت تبرّک جستن به نام پیامبر، به شرح حال کسانی که نامشان «محمد» است ، پرداخته و سپس نام دیگران را به ترتیب حروف الفبا آورده است . در این کتاب 32 زندگینامه به زنان تعلق دارد که مؤلف آنها را به نظم الفبایی در انتهای کتاب ذکر کرده است (خطیب بغدادی ، ج 1، ص 227، ج 14، ص 431ـ 448).

خطیب بغدادی در مواردی که دو یا چند تن ، همنام بوده اند، فردی را مقدّم آورده که تاریخ درگذشتش زودتر بوده است . گاهی نیز برخی افراد را به عللی ، مقدّم بر دیگران ذکر کرده است ؛
مثلاً زندگینامة محمدبن اسحاق بن یسار را به جهت علوّ اِسناد وی در روایت و کهنسالی او، پیش از دیگر کسانی که نامشان محمد بوده آورده است (ج 1، ص 228،230؛
عطبه ، ص 108). اگر شخصی علاوه بر نام ، به کنیه یا لقبش نیز شهرت داشته یا اگر در بارة نام فردی ، بین مؤلفان پیش از خطیب ، اختلاف بوده ، شرح حال او را، به تفصیل یا به اختصار، ذیل هر یک از دو عنوان ، ضمن ارجاع به عنوان دیگر، آورده است . مؤلف گاهی با اینکه احتمال داده که دو تن از کسانی که در منابع پیش از او ذکر شده اند، یک فرد بیش نباشند، چون قراین را کافی ندانسته ، برای هر دو تن زندگینامة مجزا آورده است . وی همچنین در مواردی ، برای شخصی که نامش مطرح بوده اما واقعیت خارجی نداشته ، زندگینامه آورده اما به ساختگی بودنِ آن فرد اشاره کرده است (خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 27ـ 28).

خطیب بغدادی در تنظیم زندگینامه ها، پس از ذکر نام و کنیه و لقب ، متناسب با هر فرد به این مطالب پرداخته است : تاریخ تولد، فهرستی از نام استادان و شاگردان ، سفرهایی که برای گردآوری حدیث انجام داده ، احادیث مهمی که روایت کرده ، ارزش اِسناد روایی ، مذهب ، مکان زندگی ، شیوة تدریس ، ابیات برگزیده ، ویژگیهای اخلاقی و رفتاری ، نحوة ارتباط با مقامات حکومتی ، دیدگاههای دیگران راجع به او، برخی تألیفات ، تاریخ درگذشت ، محل دفن و مانند اینها (احمد، ص 23، 26؛
خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 25؛
نیز رجوع کنید به همان ، ج 11، ص 324ـ331). وی با آنکه به بسیاری از آثار افرادِ مذکور در تاریخ بغداد اشاره نکرده ، از 446 اثرِ مکتوب متعلق به قرنهای سوم تا پنجم در زمینه های مختلف ، یاد کرده است ، از جمله زمینه های علوم قرآنی و قرائت ، تفسیر، حدیث و علوم آن ، رجال ، فقه و اصول ، کلام و عقاید، منطق ، ادب ، تاریخ و تصوف . تنها 148 مورد از آثار مذکور در تاریخ بغداد در الفهرست ابن ندیم یافت می شود (خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 23).

خطیب بغدادی بندرت مسائل را به بیان خود شرح داده و معمولاً رشتة سخن را به دیگران سپرده است . وی در نقل مطالب کوشیده تا برای پرهیز از ایجاد بدگمانی در خواننده نسبت به مؤلف ، دیدگاههای خود را غیرمستقیم بیان کند. در این زمینه ، از جمله ، می توان به زندگینامة معاویه اشاره کرد. با اینهمه ، در مواردی برای تصحیح اشتباهات دیگران ، نظر خویش را بصراحت بیان کرده است . وی به اشتباهات برخی بزرگان در بارة تاریخ تولد یا وفات راویان ، محل زندگی و نامهای متشابه آنان اشاره کرده است ، از جمله اشتباهات احمدبن حنبل ، یحیی بن مَعین ، قاضی وکیع ، ابوالقاسم طبرانی و محمدبن اسماعیل بخاری (احمد، ص 21، 24ـ 25؛
خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 25ـ26؛
عزّاوی ، ص 389).

خطیب بغدادی معمولاً در شرح حال محدّثان ، از آنان یک یا چند حدیث نقل کرده ، ازینرو می توان تاریخ بغداد را اثری روایی نیز به شمار آورد. وی در نقل این روایات از کتابهای حدیث و فرهنگهای حدیثی و روایی استفاده کرده است . خطیب به تکراری بودن روایاتی که در دو یا چند زندگینامه آورده ، اشاره کرده است (روزنتال ، ص 192؛
احمد، ص 21؛
خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 24ـ 25، 28). در تاریخ بغداد روایات ضعیف نیز وجود دارد، ازینرو برخی از مؤلف انتقاد کرده اند. البته خطیب اغلبِ این روایات را نقد و بررسی کرده و به رد برخی یا تردید نسبت به برخی دیگر پرداخته و نظر نهایی خود را بیان کرده است . موضع گیریهای خطیب در این موارد، به دلیل تسلط او بر حدیث و علوم آن ، مهم دانسته شده است (ابن جوزی ، ج 16، ص 133؛
خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 14، 25).

خطیب از راههای مختلف به نقد و بررسی روایات پرداخته ، ازینرو گاهی در مقام ترجیح میان روایات متعارض ، در مقابل محتوای یک روایت ، روایاتی دیگر و معمولاً با اسنادی معتبرتر آورده است تا بدینوسیله ضعف آن روایت را نشان دهد. همچنین هرگاه اِسناد روایت ضعیف یا خدشه پذیر بوده ، با نقل اقوال گوناگون راجع به آن ، خواننده را به دقت در آن برانگیخته است . گاهی نیز که در معنای روایتی اختلاف بوده ، نظر خود را بیان کرده و برخی اشتباهات ناقلان احادیث را در ضبط الفاظ احادیث تصحیح کرده است . وی در روایاتی که اظهارنظرِ قطعی در بارة صحّت و سقم آنها ممکن نبوده ، به اظهار شک و تردید نسبت به آنها بسنده کرده است (احمد، ص 21؛
خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 25، 27).

خطیب بغدادی به «جرح و تعدیل » راویان نیز پرداخته (ج 1، ص 227) و نظرهای «جرح و تعدیلیِ» مختلف را در زندگینامة افراد آورده است ؛
ازینرو بخشی از زندگینامه ها مربوط به ستایش یا مذمّتی است که در بارة افراد گفته یا نوشته شده است . وی یادآور شده که در بارة افرادی که در مورد آنها اختلاف نظر وجود دارد، آنچه در آخرین کلام آورده نظر نهایی اوست و شایان اعتماد است . وی هرگاه برای شناخت فرد اطلاعات کافی نداشته ، اظهارنظر نکرده و با ذکر اقوال گوناگون و احتمالات مختلف ، نتیجه گیری را به خواننده واگذار کرده است . برخی از خطیب انتقاد کرده اند که معمولاً با مسائلی که موجب «جرح » نمی شود، به «جرح » افراد پرداخته است (ذهبی ، ج 18، ص 278؛
عزّاوی ، ص 386؛
صابونی ، ج 1، ص 42؛
ابن جوزی ، ج 16، ص 133؛
خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 25، 27).

خطیب بغدادی غالباً راویان گزارشهای خویش و رجال سند را ذکر کرده است ، البته در برخی از این موارد مشخص نکرده که مطالب خود را از آثار مکتوب آنان نقل کرده یا از مطالب شفاهی آنان . عمدة آثاری که وی مطالب خود را از آنها اقتباس کرده ، از میان رفته و حتی نام برخی از آنها در منابع و متون دیگر نیامده است ؛
ازینرو اِسنادهای وی ، در شناساندن برخی از این آثار اهمیت بسیار دارد. با بررسی و مقایسة نقلهای خطیب و منابع او، معلوم شده که وی در نقل مطالب دقت داشته و در آنها دخل و تصرف نکرده و هیچگاه سخنان دیگران را به خود نسبت نداده است (علی ، ص 16؛
خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 22، 25؛
عزّاوی ، ص 387).

از تأثیر تاریخ بغداد بر بسیاری از آثار پس از آن و همچنین تألیفات فراوانی که به نوعی مرتبط با آن صورت گرفته ، می توان به اهمیت آن پی برد. همة کتابهایی که پس از خطیب در بارة تاریخ شهر بغداد نوشته شده و اغلب تاریخهای محلی که در قرنهای بعد در بارة شهرهای مختلف جهان اسلام تألیف شده است ، از تاریخ بغداد متأثر بوده اند (روزنتال ، ص 192).

از آنجا که خطیب بغدادی به طورکلی شرح حال غیرمحدّثان را به صورت محدود آورده و بسیاری از آنان را ذکر نکرده است ، بر کتاب وی ذیلهایی تألیف شده است ، از جمله ذیلهای ابوالبرکات سقطی (متوفی 509)، سمعانی (متوفی 562) و ابن نجّار (متوفی 643). بر برخی از ذیلهای تاریخ بغداد نیز ذیل نوشته شده است ، از جمله ذیل ابن دُبَیثی (متوفی 637) بر ذیل سمعانی (خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 23؛
علی ، ص 15؛
ابن دبیثی ، ج 1، مقدمة معروف ، ص 13ـ 15). همچنین تلخیصهای متعددی از تاریخ بغداد و از برخی ذیلهای آن نوشته شده است . چندین ردیه نیز بر تاریخ بغداد تألیف شده است ، از جمله السَّهمُ المُصِیبُ فی کَبدِ الخَطیب تألیف عیسی بن ابی بکر ایّوبی (متوفی 624). بزرگان بسیاری نیز در کتابهای خود از تاریخ بغداد اقتباس کرده اند، از جمله سمعانی در الانساب ، ابن ماکولا در الاکمال ، ابن ابی یَعْلی ' در طبقات الحنابله ، یاقوت حموی در معجم البلدان و ارشاد الاریب ، ابن خَلَّکان در وَفَیات الاعیان ، سُبکی در طبقات الشافعیّة الکبری ، ابن حَجر عَسقَلانی در تهذیب التهذیب ، داودی در طبقات المفسرین ، سیوطی در بغیة الوعاة و ذهبی در همة آثارش (سخاوی ، ص 105، 255؛
حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1010؛
خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 23ـ24).

منابع از نسخه های خطی متفاوت تاریخ بغداد یاد کرده اند،از جمله نسخه ای که به خط مؤلف آن در چهارده مجلد در کتابخانة مُستَنصریه بغداد بوده است (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 288؛
نیز رجوع کنید به لاسنر، ص 212ـ213؛
سخاوی ، ص 254؛
خطیب بغدادی ، ج 1، مقدمة عطا، ص 29ـ32). کل این کتاب نخستین بار در 1349/1931 در چهارده مجلد در قاهره به چاپ رسید که به سبب استفاده نکردن از نسخه های خطی متعدد، دقیق نیست ؛
همچنین غلطهای چاپی زیادی در آن یافت می شود (لاسنر، ص 20، 40، 213، مقدمة علی ، ص 6؛
عطبه ، ص 108؛
عزّاوی ، ص 389).

تاریخ بغداد و ذیلهای آن آخرین بار با مقدمه و تحقیق مصطفی عبدالقادرعطا در 24 جلد، شامل چهارده جلد با عنوان تاریخ بغداد و هشت جلد با عنوان ذیول تاریخ بغداد و دو جلد با عنوان فهارس ، در بیروت به چاپ رسید که بهترین چاپ تاریخ بغداد است .


منابع :
(1) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1412/1992؛
(2) ابن دبیثی ، ذیل تاریخ مدینة السّلام بغداد ، ج 1، چاپ بشار عواد معروف ، بغداد 1974؛
(3) ابن فقیه ، بغداد مدینة السلام ، چاپ صالح احمدعلی ، پاریس 1977؛
(4) منیرالدین احمد، نهاد آموزش اسلامی : آموزش و پرورش اسلامی و پایگاه اجتماعی دانشمندان تا سدة پنجم هجری در پرتو تاریخ بغداد خطیب بغدادی ، ترجمة محمدحسین ساکت ، مشهد 1368ش ؛
(5) حاجی خلیفه ؛
(6) احمدبن علی خطیب بغدادی ، تاریخ بغداد ، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1417/1997؛
(7) ذهبی ؛
(8) فرانتس روزنتال ، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام ، ترجمة اسداللّه آزاد، مشهد 1365ش ؛
(9) محمدبن عبدالرحمان سخاوی ، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التّاریخ ، چاپ فرانتس روزنتال ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(10) عبدالوهاب صابونی ، عیون المؤلّفات ، ج 1، چاپ محمود فاخوری ، حلب 1413/1992؛
(11) عباس عزّاوی ، «الخطیب البغدادی و تاریخه »، المورد ، ج 8 ، ش 4 (1400/1979)؛
(12) عبدالرحمان عطبه ، مع المکتبة العربیّة : دراسة فی أمّهات المصادر و المراجع المتّصلة بالتراث ، بیروت 1404/1984؛
(13) صالح احمدعلی ، «مصادر دراسة خطط بغداد فی العصور العباسیّة »، مجلّة المجمع العلمّی العراقی ، ج 14 (1387/1967)؛
(14) یاکوب لاسنر، خطط بغداد فی العهود العباسیّة الاولی ، ترجمة صالح احمدعلی ، بغداد 1984؛
(15) جورج مقدسی ، خطط بغداد فی القرن الخامس الهجری ، ترجمة صالح احمدعلی ، بغداد 1984؛
(16) یاقوت حموی .

/ مرتضی دهقان و محمد رئیس زاده /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3080
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست