تاریخ ایلچی نظام شاه ، کتابی به فارسی در تاریخ عمومی ، تألیف خورشاه * بن قباد حسینی معروف به ایلچی نظام شاه (متوفی 972). این کتاب به تاریخ خورشاه ، و تاریخ قطبی نیز معروف است .

تاریخ ایلچی نظام شاه ، از ابتدای خلقت تا زمان مرگ مؤلف را دربرمی گیرد و از این لحاظ می توان آن را با روضة الصفا تألیف میرخواند و حبیب السیر تألیف خواندمیر مقایسه کرد. رویدادهای تاریخی در این کتاب به ترتیب سلسله های پادشاهی ایران تدوین شده است . این کتاب ، مشتمل است بر مقدمه و هفت مقاله که هریک از مقالات دارای چند گفتار است . مقدمه شامل تعریف تاریخ و فواید مطالعة آن ، سبب تألیف کتاب ، سبب آفرینش حضرت آدم علیه السلام و ذکر اولادش تا زمان طوفان نوح است . مقالة اول مشتمل است بر پنج گفتار در بیان تاریخ ملوک عجم از پیشدادیان تا ساسانیان ، ملوک یمن و قیصران روم و شرح حال انبیایی که هم زمان با این سلسله ها ظهور کرده اند؛ مقالة دوم در پنج گفتار، در ذکر تولد و بعثت و هجرت و غزوات پیامبر اکرم ، خلافت اصحاب ، امامت ائمة اطهار علیهم السلام ، وقایع زمان بنی امیه و خلافت بنی عباس است . در این مقاله دیدگاههای شیعی مؤلف بوضوح دیده می شود؛ مقالة سوم در سیزده گفتار، در شرح رویدادهای تاریخی دودمانهای هم روزگار خلافت عباسی است ، از جمله طاهریان ، صفاریان ، سامانیان ، زیاریان ، بویهیان ، غزنویان ، غوریان ، اسماعیلیان ، سلجوقیان ، ملوک نیمروز (سیستان )، ملوک کرت ، اتابکیان ، خوارزمشاهیان و قراختائیان ؛ مقالة چهارم شامل چهار گفتار در ذکر سلاطین ترکستان ، ظهور چنگیز، حکومت هولاکوییان و مظفریان ؛ مقالة پنجم در سه گفتار در بارة ظهور تیمور، حکومت فرزندان وی و گورکانیان هند است ؛ مقالة ششم شامل پنج گفتار در بارة فرمانروایان قراقوینلو، آق قوینلو، ظهور شاه اسماعیل ، سلطنت شاه طهماسب ، حکام محلی شیروان ، گیلان ، طبرستان ، خوزستان و سلاطین دیار روم است . این مقاله به دلیل نزدیکی به زمان مؤلف ، ارزش تاریخی بیشتری دارد؛ از جمله ، مطالب مربوط به تاریخ شاه طهماسب و روابط وی با هند از اعتبار ویژه ای برخوردار است . مؤلف در این مقاله رویدادهایی را ذکر کرده که در دیگر منابع تاریخی کمتر دیده می شود. یک سال ونیم حضور وی در اردوهای شاه طهماسب ، این مقاله را به گنجینه ای مهم و قابل استناد در تاریخ صفوی بدل کرده است ؛
مقالة هفتم مشتمل است بر پنج گفتار در بارة تاریخ سلاطین هندوستان از زمان ظهور اسلام تا زمان مرگ مؤلف . ارزش تاریخی گفتارهای این مقاله یکسان نیست و شرح رویدادها هرچه به زمان مؤلف نزدیکتر می شود، زنده تر می گردد ــ بویژه تاریخ بهمنیان دکن ، قُطُب شاهیان و نظام شاهیان و روابط سیاسی آنان با دربار شاهان ایران اهمیت بسزایی دارد (خورشاه بن قبادالحسینی ، ص ( 2ـ3 ) ).

نثر تاریخ ایلچی نظام شاه ، مرسل و بدون اطناب است . مؤلف در جای جای مقدمه و متن از آیات و احادیث و گاه از اشعار و امثلة عربی استفاده کرده ، گاه نیز برای بیان دیدگاههای خود از اشعار فارسی بهره گرفته که احتمالاً برخی از آنها سرودة خود اوست .

نظام شاه در شرح رویدادها به تناسب منبع مورد استفادة خود، گاه تقویم عربی ، گاه فارسی و گاه ترکی به کار برده و هرچند کوشیده است که مدت حکومت سلاطین افسانه ای و نبوت پیامبران را مشخص کند، مدتهای تعیین شده سندیت و اعتبار ندارند. یکی دیگر از ویژگیهای کتاب ، ذکر منابع و مآخذ در مقدمه و در متن مقالات است . مؤلف در هر مقاله از مهمترین منابع مربوط به سلسله ها و نبوت پیامبران بهره گرفته است ، با وجود این بیشترین تکیة وی بر آثاری همچون تاریخ طبری ، جامع الحکایات ، جامع التواریخ جلالی ، مجمع الروایات ، مختصر بیضاوی ، قصص الانبیاء ، عیون التواریخ ، روضة الشهداء ، عمدة الطالب ، الفصول المهمّه ، بحر مناقب ، کشف الغمه ، معجم فی الاخبار، لب التواریخ و روضة الصفا بوده است (همان ، ص ( 2 ) ) و چه بسا قسمتهای بسیاری از کتابهای مذکور را به صورت خلاصه آورده است (رجوع کنید به همانجا)، در بسیاری جاها نیز از تاریخ گزیده و ظفرنامه و حبیب السیر استفاده کرده و از آنها اسم برده است (صفا، ج 5، بخش 3، ص 1655).

تاریخ دقیق آغاز تألیف این کتاب را نمی توان تعیین کرد، اما تألیف آن بیش از بیست سال طول کشیده است . به نوشتة مؤلف ، وقتی قیابیگ قورچی در 941 از جانب شاه صفوی به سفارت به دربار معزالدین قطب شاه (والی بنگال ) رفت ، کتاب تذکرة شاه تهماسب را نیز ضمیمة هدایا کرد و نظام شاه که به تألیف تاریخ خود مشغول بود، بعضی از اخبار و حکایتهای این تذکره را در کتاب خود آورد (رجوع کنید به خورشاه بن قبادالحسینی ، ص ( 487 ) ). تاریخ اتمام کتاب ، 972، در گُلکنده ، چند ماه پیش از مرگ مؤلف ، ذکر شده است (رجوع کنید به همان ، ص ( 502 ) ؛
منزوی ، ج 6، ص 4103).

از تاریخ ایلچی نظام شاه چند نسخة خطی در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، کتابخانة ملی تبریز، کتابخانه ای خصوصی در عشق آباد و موزة بریتانیا و موزة سالار جنگ موجود است (استوری ، ج 2، ص 581 ـ582؛
منزوی ، ج 6، ص 4103ـ4104). گفتار چهارم از مقالة ششم این کتاب را نخستین بار شارل شفر در > منتخبات فارسی < به همراه ترجمة فرانسة آن در 1885 در پاریس منتشر کرد. همچنین بخش صفویة آن (از آغاز تا سال 972) را محمدرضا نصیری و کوئیچی هانه دا در 1379ش در تهران به چاپ رسانده اند.

---

منابع :
(1) چارلز آمبروز استوری ، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری ، ترجمة یو.ا.برگل ( به روسی ) ، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی ، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی ، تهران 1362ش ـ ؛
(2) خورشاه بن قبادالحسینی ، تاریخ ایلچی نظام شاه ، نسخة خطی کتابخانة موزة بریتانیا، ش 23513 Add ، میکروفیلم کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 1275؛
(3) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 5، بخش 3، تهران 1370ش ؛
(4) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطّی فارسی ، تهران 1348ـ1353ش .

/ اسماعیل حسن زاده /