responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3072

 

تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز ، کتابی در بارة وقایع جنبش مشروطه در ایران ، تألیف محمدباقر ویجویه / ویجویه ای . از زندگانی مؤلف اطلاع چندانی در دست نیست . وی ساکن محلة ویجویة ( = «وَرجی » در گفتار مردم ) تبریز بوده و در همانجا وقایع را ثبت کرده است (ویجویه ، ص 13). ویجویه ای ، قَدَک فروش (تاجر کرباس ) بوده و به همان عنوان شهرت داشته است (همان ، مقدمة کاتبی ، ص 7). به نوشتة کسروی (1355ش ، ص 406)، ویجویه ای در 1287ش ( 1326 ) کتابی در بارة رویدادهای چهارماهة تبریز به نام بلوای تبریز نوشت . کدخدای محلة ویجویه ، او و فرزندش را دستگیر کرد ( در 1329 ) ، در حق آنان اجحاف نمود و ویجویه ای پس از آزادی ، راهی استانبول شد. وی سرانجام در تبریز درگذشت و در قبرستان گَجیل («باغ گلستان » امروزی ) به امانت سپرده شد و جنازه اش چندی بعد به قم یا نجف اشرف انتقال یافت (ویجویه ، مقدمة کاتبی ، ص 7ـ 8). با توجه به اینکه کسروی در تاریخ هیجده سالة آذربایجان (همانجا) ــ که آن را در 1302ـ [?] 1321 ش تألیف کرده (رجوع کنید به مشار، ج 1، ستون 768) ــ از ویجویه ای با عنوان «شادروان حاجی محمدباقر» یاد کرده ، تاریخ درگذشت ویجویه ای پیش از تاریخ تألیف این کتاب بوده است .

تاریخ انقلاب آذربایجان ، که بیشتر به بلوای تبریز شهرت یافته ، ظاهراً بار اول در یادداشتهای حاج محمدتقی جورابچی (ص 15ـ16، نیز رجوع کنید به ص 16، پانویس 64)، به ابهام ، مطرح شده است : «این بلوایِ تبریز تفصیل خیلی دارد... وقایعی که هر روزه اتفاق می افتاد، او را در یک کتاب جمع نموده ، چاپ کرده اند». سپس کسروی (همانجا) به روشنی از آن یاد کرده و در تاریخ مشروطة ایران (ص 714ـ 718)، پاره ای از مطالب آن را به اختصار نقل نموده است .

بنا بر مطالب نخستین صفحة متن کتاب (ص 9)، ویجویه ای انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز را روزبروز می نوشته است . در پایان همین صفحه ، تاریخ غرة ذیحجة 1326 به چشم می خورد. مطالب کتاب ، پس از حمد خداوند، با نکوهش «مستبدین خوش ظاهر» و ستایش دلیریهای ستارخان امیرخیزی و باقرخان خیابانی آغاز می شود (ص 11ـ12). مطالب عمدة کتاب عبارت است از: شورش طهران در جمادی الا´خرة 1324 (ص 13)، عزیمت علما به قم و تحصن مردم در خانة وزیرمختار انگلیس ، صدور فرمان مشروطه (همانجا)، درگذشت مظفرالدین شاه و به سلطنت رسیدن محمدعلی شاه (ص 15)، به توپ بستن مجلس و مسجد سپهسالار و شروع جنگ از 23 جمادی الاولی 1326 در تهران و تبریز (ص 22)، فعالیتهای باقرخان در خیابان

و ستارخان در امیرخیز (ص 24)، یادداشتهای روزانه از وقایع تبریز که بیشترین صفحات را دربر دارد، پیروزی مشروطه خواهان در شانزده رمضان (ص 181)، و شرح برقراری آرامش نسبی و اصلاحات مشروطه خواهان در تبریز و مرند و دیلمقان و خوی (ص 187ـ189).

مؤلف در صفحات پایانی کتاب (ص 191ـ192)، از وضع سوق الجیشی آن روزها (شوال 1326) گزارشی آگاهانه می دهد، از جمله در بارة اقامت عین الدوله در قِزِلْجه میدان در نزدیک تبریز و ورود سیصد سوارة قزاق به سرکردگی بولکونیک با «چهار عراده توپ » به باسْمِنْج ، و می گوید «در آنجا نشسته اند تا از پردة غیب چه بیرون خواهد آمد». وی پس از بیان دلایل پیروزی انقلاب مشروطه (رجوع کنید به ص 191ـ192)، نیز از تعداد توپهایی که «در مدت چهار ماه در تبریز... انداخته شده » و تعداد کشته شدگان طرفین و هزینه ها و ویرانیها گزارشی آماری داده است (رجوع کنید به ص 191) که ابعاد و اهمیت واقعه را نشان می دهد.

نثر این کتاب ساده و روان است و در تحریر مطالب آن ، جانب اختصار رعایت شده است .

تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز همراه با نُه قطعه نقاشی از صحنه های نبرد و یک نقشة شهر با عنوان «خریطة تبریز...»، در 1326 چاپ سنگی شده است . نقاشیها توضیحاتی دارند، اما فاقد نام نقاش اند، ولی خریطه علاوه بر تاریخ «غرة شوال 1326» و قید اینکه «در حال انقلاب از برای تاریخ کشیده » شده است ، عبارت «رقم برادر کوچک میرمصوّر» و امضای «عباس الحسنی » را همراه دارد. در هیچ جای این کتاب از خطاط و محل طبع کتاب ــ که مسلّماً تبریز است ــ نامی در میان نیست . سالها پس از چاپ اول ، این کتاب نخست به صورت پاورقی در مهد آزادی آدینه (ش 8 ـ17، اردیبهشت ـ شهریور 1345) به طور ناقص منتشر شد؛ سپس در 1348ش به کوشش علی کاتبی در تبریز به چاپ رسید و در 1355ش در تهران تجدید چاپ شد.


منابع :
(1) محمدتقی جورابچی ، حرفی از هزاران کاندر عبارت آمد: وقایع تبریز و رشت 1330ـ1326 هجری قمری ، چاپ منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان ، تهران 1363ش ؛
(2) احمد کسروی ، تاریخ مشروطة ایران ، تهران 1363ش ؛
(3) همو، تاریخ هیجده سالة آذربایجان ، تهران 1355ش ؛
(4) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1352ش ؛
(5) محمدباقر ویجویه ، تاریخ انقلاب آذربایجان و بلوای تبریز ، چاپ علی کاتبی ، تهران 1355ش .

/ علی کاتبی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3072
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست