تاریخ اَلفی ، کتابی مهم در تاریخ عمومی هزارسالة سرزمینهای اسلامی به فارسی . در بارة چگونگی تألیف تاریخ الفی ، عبدالقادر بداؤنی * ــ که در نگارش و تصحیح آن سهمی داشته ــ گزارش مفصّلی در کتاب خود، منتخب التواریخ ، آورده است . بر اساس گزارش او، اکبرشاه ، پادشاه بابری هند (حک : 963ـ1014)، در 990، گروهی از دانشمندان و مورخان را مأمور کرد که کتابی در تاریخ عمومی جهان اسلام از رحلت پیامبر اکرم (11/632) تا پایان هزارة اول هجرت تألیف کنند. نگارش این کتاب در 993 شروع شد و پس از پایان تألیف ، آن را الفی یا تاریخ الفی نامیدند (بداؤنی ، ج 2، ص 318). این سالها مقارنِ روزگاری بود که به سبب تشویق بابریان و مخصوصاً اکبرشاه ، مذهب شیعه و فارسی دری در هند رونق فراوان یافته بود (علینقی منزوی ، ج 2، ص 520). بداؤنی انگیزة اکبرشاه را اعتقاد او به اتمام مدت بقای دین اسلام دانسته و گفته است که او می خواسته با انجام دادن کارهایی ، پاره ای از نیّات خود را عملی سازد و نخستین کار او، تألیف تاریخ دورانی بوده است که ، از نظر او، رو به پایان می رود (ج 2، ص 301). البته گفتار بداؤنی با تعصب ضدشیعی همراه است و نویسندگان و مورخان دیگر به این موضوع اشاره ای نکرده اند.

اکبرشاه در آغاز، هفت تن را به نگارش تاریخ الفی مأمور کرد: غیاث الدین نقیب خان قزوینی ، میرفتح اللّه شیرازی ، حکیم همام گیلانی ، حکیم علی گیلانی ، ابراهیم سرهندی ، میرزانظام الدین احمد هروی و عبدالقادر بداؤنی (بداؤنی ، ج 2، ص 318؛ استوری ، ج 2، ص 596 ـ597). اعضای این هیئت از شخصیتهای علمی و سیاسی عصر خود بودند. برخی از آنان از ایران به هند مهاجرت کرده بودند و از پیروان مذاهب مختلف اسلامی بودند (برای شرح حال آنان رجوع کنید به آفتاب اصغر، ص 141ـ 142؛ تتوی و دیگران ، مقدمة آل داود، ص 23ـ29). در هفتة اول ، نگارش حوادث تاریخی تا سال 35 از رحلت پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم آماده شد (بداؤنی ، همانجا). مؤلفان در بارة این بخش در حضور اکبرشاه بحث کردند.

بیشترین بحث و انتقاد آنان در بارة ذکر وقایع قتل عثمان بود که با انگیزه ای ضدشیعی نوشته شده بود. سرانجام به پیشنهاد حکیم ابوالفتح گیلانی ، هیئت مؤلفان دست از کار کشیدند و تألیف بقیة کتاب به احمدبن نصراللّه تتوی محول شد (بداؤنی ، ج 2، ص 318ـ 319).

تتوی ، پسر قاضیِ شهر تته ، مشهورترین نگارندة تاریخ الفی است . او از مذهب پدران خود، یعنی مذهب حنفی ، دست کشید و به تشیع گروید و در 22 سالگی برای ادامة تحصیل از هند به ایران آمد و چندی در عصر شاه طهماسب در شهرهای مشهد و یزد و شیراز و قزوین به کسب دانش پرداخت ؛ پس از مرگ شاه طهماسب در 984، رهسپار مکه شد و در بازگشت ، از راه ایران به هند رفت و در 989 به دربار اکبرشاه راه یافت . چون بیشترین قسمت تاریخ الفی را تتوی تنظیم کرده ، معمولاً او را مؤلف آن می دانند (بداؤنی ، ج 2، ص 317؛ شوشتری ، ج 1، ص 590ـ592؛ نفیسی ، 1363ش ، ج 1، ص 356ـ357؛ صفا، ج 5، بخش 3، ص 1555ـ1556). او حوادث تاریخی را از سال 36 رحلت تا زمان چنگیزخان در دو مجلد تألیف کرده است (بداؤنی ، ج 2، ص 319). به عقیدة بداؤنی (همانجا)، بخشهای تألیفی تتوی متعصبانه است ، اما واقعیت آن است که تتوی در نگارش اثر خود شیوة متداول نویسندگان را به کار نبسته و برای مثال ، با آنکه خود شیعه بود، به رسم مؤلفان دیگر همواره از امام علی علیه السلام با عنوان «علی کرّم اللّه وجهه » یاد کرده است . تتوی نتوانست تاریخ الفی را به انجام برساند؛ میرزا فولاد برلاس او را در 996 در لاهور به قتل رساند. بداؤنی از این حادثه اظهار خوشحالی کرده و قاتلِ قصاص شده را شهید خوانده است (ج 2، ص 319، 364).

پس از تتوی ، نگارش بقیة اثر به آصف خانِ قزوینی * محول شد. وی ، پس از تتوی ، بیشترین بخش تاریخ الفی را نوشته است . آصف خان حوادث تاریخی را تا 997 بتفصیل نوشت . در سال 1000 کار مقابله و تصحیح این اثر به عهدة عبدالقادر بداؤنی نهاده شد. او در طی یک سال دو مجلد اول را تصحیح نمود و تصحیح مجلد سوم را به آصف خان واگذار کرد (بداؤنی ، ج 2، ص 319؛ علامی ، ج 1، ص 77؛ قس آفتاب اصغر، ص 140، 142ـ143). پس از تکمیل شدن کتاب ، ابوالفضل علامی بر آن مقدمه نوشت (علامی ، همانجا؛ صفا، ج 5، بخش 3، ص 1555)، اما در نسخ خطی متعددی از تاریخ الفی که در اختیار مؤلف این مقاله بوده است ، مقدمة مذکور دیده نمی شود. گویا فقط در نسخة خطی موجود در دانشگاه پنجاب این مقدمه مندرج است . نکتة دیگر آنکه در نسخ خطی مذکور، حوادث تاریخی تا 984 بیان شده است و از وقایع سیزده سال دیگر اثری نیست .

تاریخ الفی را می توان جامعترین تاریخ عمومی به زبان فارسی دانست که به روش سالشمار در بارة تاریخ سرزمینهای اسلامی همچون شبه جزیرة عربستان ، ایران ، شبه قارة هند، آسیای صغیر، افریقای شمالی ، ماوراءالنهر و دیگر مناطق مسلمان نشین تألیف شده (نفیسی ، 1342ش ، ج 2، ص 773؛ آفتاب اصغر، ص 143) و از نظر نقل روایات مختلف در بارة وقایع و موضوعات گوناگون از مفصّلترین مآخذ دورة هزارسالة تاریخ ملتها و دولتهای اسلامی است . اما عیب این کتاب این است که مبدأ نگارش تاریخ را، برخلاف معمول ، سال رحلت پیامبر اکرم گرفته است ، ازینرو برای پیداکردن سال هر واقعه همیشه باید ده سال بر تاریخی که ذکر شده است ، افزود (نفیسی ، 1342ش ، همانجا). چند بخش این کتاب با تفصیل بیش از اندازه نوشته شده است ، از جمله ماجرای کشته شدن عثمان و واقعة کربلا و شهادت امام حسین علیه السلام .

تاریخ الفی از نظر اشتمال بر حوادث تاریخی سرزمینهای شرق اسلامی ، یعنی شبه قارة هند و کاشغر و ماوراءالنهر، اثری بسیار مفید و ارزنده و در برخی موارد حاوی اطلاعات منحصر به فرد است . اهمیت دیگر آن به سبب استفادة مؤلفان از اسناد و مدارک دیوانی دربار اکبرشاه است . مؤلفان تاریخ الفی از منابع متعدد دیگر نیز بهره جسته اند، از جمله تاریخ ابن اعثم کوفی ، روضة الاحباب ، تاریخ ابن کثیر، حبیب السیر ، صحیفة الحقایق ، و ملل و نحل شهرستانی (دانش پژوه ج 3، بخش 4، ص 2444).

نثر تاریخ الفی ساده و روان است . عبارات این کتاب یکدست و بسیار متمایل به نثر مورخان پیشین است که شاید به دلیل رونویسی بخش بزرگی از آن از متنهای اصیل تاریخی پیشین باشد (صفا، ج 5، بخش 3، ص 1556).

تتوی از تاریخ الفی خلاصه ای به نام احسن القصص و دافع الغصص فراهم کرد (دانش پژوه ، ج 3، بخش 4، ص 2443). در قرن سیزدهم شخصی به نام احمدبن ابی الفتح اصفهانی در آن تغییراتی داد و آن را به نام خود کرد (استوری ، ج 2، ص 602ـ604، و پانویس 124).

از تاریخ الفی نسخه های خطی متعددی به صورت کامل یا ناقص در دست است (برای آگاهی از تعداد دقیق و مشخصات آنها رجوع کنید به احمد منزوی ، ج 6، ص 4100ـ4102؛
استوری ، ج 2، ص 599 ـ602). آخرین جلد تاریخ الفی که مشتمل بر حوادث تاریخی سالهای 850 تا 984 است ، در 1378ش به کوشش مؤلف این مقاله به چاپ رسید و جلدهای دیگر آن نیز در دست تصحیح است .

---

منابع :
(1) آفتاب اصغر، تاریخ نویسی فارسی در هند و پاکستان ، لاهور 1364ش ؛
(2) چارلز آمبروز استوری ، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری ، ترجمة یو.ا.برگل ( به روسی ) ، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی ، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی ، تهران 1362ش ـ ؛
(3) عبدالقادربن ملوک شاه بداؤنی ، منتخب التواریخ ، کلکته 1865ـ1869؛
(4) احمدبن نصراللّه تتوی و دیگران ، تاریخ الفی : تاریخ ایران و کشورهای همسایه در سال های 850 ـ984 ه ، چاپ علی آل داود، تهران 1378ش ؛
(5) محمدتقی دانش پژوه ، فهرست کتابخانة اهدائی آقای سیدمحمد مشکوة به کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 3، بخش 1ـ4، تهران 1332ـ 1335ش ؛
(6) نوراللّه بن شریف الدین شوشتری ، مجالس المؤمنین ، تهران 1354ش ؛
(7) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 5، بخش 3، تهران 1370ش ؛
(8) ابوالفضل بن مبارک علامی ، آئین اکبری ، لکهنو 1892؛
(9) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353 ش ؛
(10) علینقی منزوی ، فهرست کتابخانة اهدائی آقای سیدمحمد مشکوة به کتابخانة دانشگاه تهران ، ج 21، تهران 1330ـ1332ش ؛
(11) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363ش ؛
(12) همو، در پیرامون تاریخ بیهقی ، تهران 1342ش .

/ سیدعلی آل داود /