التاریخ الباهر فی الدولة الاتابکیه ، کتابی در تاریخ محلی به عربی ، در بارة خاندان عمادالدین زنگی ، تألیف عزالدین ابوالحسن علی مشهور به ابن اثیر * . این کتاب به فرمان مَلک قاهر عزالدین مسعود دوم ، حاکم موصل (حک : 607ـ 615)، نوشته شده و در بارة حوادث موصل و دولت زنگیان از 477 تا 607 است (ص 1، پانویس 4، مقدمة طُلَیْمات ، ص 16ـ 17؛ خلیل ، ص 20). ابن اثیر زنگیان را به مناسبت لقب مؤسس این سلسله (اتابک ) اتابکیه خوانده است . مهمترین منبع او در نقل وقایع ، گفته های پدرش بوده (ص 3) و خود وی نیز شاهد یک چهارم از 130 سال وقایع کتاب بوده است . همچنین از کتابهایی چون تاریخ مدینة دمشق ابن عساکر، اخبار حلب بُغْیة الطلب * ابن عَدیم ، برخی نوشته های عماد کاتب ، کتاب الاعتبار اُسامة بن مُنْقِذ شیزری و استفاده کرده نیز به الکامل فی التاریخ * خود ارجاع داده است (خلیل ، همانجا؛ ابن اثیر، 1963، ص 89، 126، 174، مقدمة طلیمات ، ص 19؛ دایرة المعارف بزرگ اسلامی ، ذیل «ابن اثیر»).

تاریخ الباهر به ترتیب سالشمار نوشته ، و بر اساس سرگذشت پادشاهان زنگی تقسیم بندی شده است و عنوان فصلهای آن ، مهمترین حوادث دورة هر یک از سلاطین زنگی (اتابکان موصل ) است . در این کتاب موضوعاتی که در الکامل فی التاریخ نیست ، به طور جامع شرح داده شده است ، ازینرو ارزش خاصی دارد. مثلاً شرح حال قسیم الدوله در آن بسیار مفصّل است (ص 14ـ15؛ نیز رجوع کنید به ابن اثیر، 1985، ج 8، ص 171) و در بارة عمادالدین زنگی نیز مطالب بسیاری آمده است (ص 32ـ84). اما ابن اثیر برای حفظ منزلت عزالدین مسعود و نیاکانش ، چون ارسلانشاه ، شرح شکست آنان را از صلیبیان به الکامل فی التاریخ ارجاع داده است (ص 204، مقدمة طلیمات ، ص 17). وی در شرح احوال پادشاهان زنگی به خلقیات آنان نیز پرداخته ، اما در بیان و ستایش مکارم آنان مبالغه کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 76ـ84). ابن اثیر در خلال شرح اخبار پادشاهان زنگی ، رویدادهای موصل را در سالهای 569 تا 607 نیز به اختصار توضیح داده است . همچنین به روابط زنگیان با صلاح الدین ایوبی و خلفای عباسی ، جنگهای زنگیان و صلیبیان و شرح حال رجال دربار زنگیان پرداخته است (رجوع کنید به ص 143ـ154، 161، 176ـ 179، 181ـ204). وی در بارة برخی شخصیتها نیز توضیحاتی داده است که با موضوع اصلی کتاب تناسبی ندارد (ص 118، 94، مقدمة طلیمات ، ص 17).

در تاریخ الباهر از آرایه های لفظی استفادة بجا شده است . همچنین اشعاری از محمدبن نصر قَیسَرانی ، سعدبن محمد تمیمی معروف به حَیْصَ بَیْصَ، احمدبن منیر طرابلسی و ابوتمّام در آن آمده است (ص 41ـ42، 67، 93، 99ـ101، 103ـ104، 109، 131، 136، مقدمة طلیمات ، ص 18)؛ ازینرو، این کتاب علاوه بر جنبة تاریخی ارزش ادبی نیز دارد.

تاریخ الباهر را نخستین بار دُ سلان در 1293/1876 از روی نسخة منحصر به فرد پاریس به چاپ رساند (مقدمة طلیمات ، ص 21). چاپ انتقادی این اثر در 1342ش /1963 به کوشش عبدالقادر احمد طلیمات در قاهره منتشر شده است . وی متن را با الرَّوْضَتَین فی أخبارالدَولَتَین ابوشامه ، الکَواکِبُالدُّریة فی السِّیِرَةِ النوریّة ابن قاضی شهبه و وَفَیات الاعیان ابن خَلَّکان مقایسه و تصحیح کرده است (مقدمة طلیمات ، ص 20).

---

منابع :
(1) ابن اثیر، التّاریخ الباهر فی الدّولة الاتابکی ّ ة ، چاپ عبدالقادر احمد طلیمات ، قاهره ( 1963 ) ؛
(2) همو، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1405/ 1985؛
(3) عمادالدین خلیل ، عمادالدّین زنگی ، موصل 1406/1985؛
(4) دایرة المعارف بزرگ اسلامی ، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی ، تهران 1367ش ـ ، ذیل «ابن اثیر» (از رضا رضازاده لنگرودی ).

/ فاطمه حاج قاسم /