responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3057

 

تاریخ / تاریخ نگاری (بخش دوم) ، 10. تاریخ نگاری دودمانی . تاریخهای وقایع نگاشتی نظمی مبتنی بر دوران حکومت خلفا و سلاطین دارد. در تاریخهای دودمانی نیز که پس از زوال قدرت مرکزی خلافت اسلامی تألیف شد، دوران حکومت حاکمان به عنوان تنها اصل تنظیم مطالب به کار رفت . در نحوة تنظیم تاریخهای قدیمترِ امویان و عباسیان از همین شیوه پیروی شده است و از نخستین حاکمان آغاز می شود و به آخرین آنها می انجامد (روزنتال ، ص 104ـ 105).

شیوة تاریخ نگاری دودمانی بسیار قدیمی است و ویژگی بارز اسلامی آن توجه خاص به مسائل اخلاقی و اداری است . شاید این توجه نشانة نفوذ تاریخ نگاری ایرانیان باشد که تاریخ را برحسب دوران حکومت شاهان تنظیم می کرده اند (همان ، ص 106ـ107). تاریخهای دودمانی معمولاً به توصیه و تشویق یا تمایل دستگاههای حاکم تألیف می شدند (برای نمونه ((ر.ک.ب))ابن خلّکان ، ج 1، ص 52) و ازینرو برای جلب خشنودی حاکمان یا پرهیز از خشم آنان آمیخته به تعصب و بزرگ نمایی اند یا پاره ای حقایق تاریخی در آنها نیامده است و به هر روی در استناد به آنها باید احتیاط کرد.

یکی از نخستین کسانی که تاریخ دودمانی نوشت ، عَوانة بن حَکَم کلبی (متوفی 147)، اخباری و نسب شناس کوفی ، بود که سیرة معاویة و بنی امیة را نوشت (ابن ندیم ، ص 103). ابوالحسن مدائنی (متوفی 225)، از راویان عوانه ( ((ر.ک.ب))یاقوت حموی ، ج 5، ص 2135)، نیز در بارة خلفای عباسی کتابهایی تألیف کرد (رجوع کنید به ابن ندیم ، ص 115). پس از او ابن نَطّاح محمدبن صالح (متوفی 252)، نسب شناس و اخباری و شاگرد مدائنی ، کتاب الدولة را در بارة دودمان عباسیان نوشت که ابن ندیم آن را نخستین تألیف در تاریخ عباسیان دانسته است (ص 120؛ نیز ((ر.ک.ب))خطیب بغدادی ، ج 5، ص 358)، گرچه خود از کتابهایی با عنوان «کتاب الدولة » از نویسندگانی مقدّم بر ابن نطّاح یاد کرده است (رجوع کنید به ص 112، 116، 121، 136). کتاب کهن اخبارالدولة العباسیة از مؤلفی ناشناخته (چاپ دوری و مطّلبی ، بیروت 1971) می تواند طرح کلی آثار از میان رفته را باز نمایاند.

از قدیمترین تاریخهای دودمانی راجع به سلسله های مستقل ، التاجی فی اخبار الدولة الدیلمیة در تاریخ آل بویه و دیلمیان از آغاز کار تا روزگار عضدالدوله (حک : 338ـ372) است که ابواسحاق ابراهیم بن هلال صابی (متوفی 380)، کاتب و شاعر، آن را به دستور عضدالدوله تألیف کرد (ابن ندیم ، ص 149؛ قس یاقوت حموی ، ج 3، ص 1405؛ ابن خلّکان ، همانجا). محمدحسین زَبیدی بخشی از آن را با عنوان المُنتزع من کتاب التاجی شرح کرده است (بغداد 1977). نُصرة الفَتره و عُصرة الفطرة ــ که گزیدة آن با عنوان زبدة النُصرة ، از فتح بن علی بنداری در دست است (چاپ هوتسما، لیدن 1889) ــ اثری کهن در تاریخ سلجوقیان تألیف عمادالدین اصفهانی (متوفی 597) است . این کتاب از منابع صدرالدین علی بن ناصر حسینی (متوفی 575) در اخبارالدولة السلجوقیة بوده است ( ((ر.ک.ب))حسینی ، ص 69).

نمونة کاملی از تقسیم بندی دودمانی را می توان در اخبارالدُوَل المُنقطعة تألیف علی بن ظافر ازدی (متوفی 613)، مورخ مصری ، مشاهده کرد که شامل بخشهایی جداگانه در تاریخ دولتهای اسلامی است . جزء دوم کتاب (چاپ آندره فریه ، قاهره 1972) در دست است و از این جزء، بخش تاریخ عباسیان (چاپ زهرانی ، مدینة منوره 1408/ 1988) و حمدانیانِ (چاپ تمیمة رواف ، دمشق 1985) آن نیز جداگانه چاپ شده است .

التاریخ الباهر فی الدولة الاتابکیه تألیف ابن اثیر (متوفی 630)، تاریخ دولت اتابکان زنگی موصل از آغاز تا روزگار ملک قاهر مسعود (حک : 607ـ 615) است . ابن اثیر در این کتاب (ص 1ـ3) از آگاهیهایی که به سبب نزدیکی پدرش با امرای موصل داشته ، بهره گرفته و از جنگهای آنان با صلیبیان یاد کرده است (رجوع کنید به التاریخ الباهر فی الدولة الاتابکیه * ).

مُفرِّج الکُروب فی اخبار بنی ایّوب تألیف ابن واصل (متوفی 697) به سبب پیوستگی مؤلف با امرای ایوبی (رجوع کنید به ج 4، ص 65، 141ـ142، 330) از منابع مهم در بارة ایوبیان مصر و شام ، نزاعهای داخلی و جنگهای ایشان با صلیبیان است .

تاریخ ایوبیان در یمن و سلاطین نخست بنی رسول از 569 تا 694، موضوع السِمط الغالی الثَمَن فی اخبار الملوک مِن الغُزّ بالیمن تألیف امیر محمدبن حاتم یامی است (رجوع کنید به یامی همدانی ، ص 16، 566). علی بن حسن خَزرَجی (متوفی 812) نیز در العُقود اللؤلؤیة فی تاریخ الدولة الرسولیة ، تاریخ دولت بنی رسول (جانشینان ایوبیان در یمن ) را با شرح حوادث به صورت سالشمار و سرگذشت وفیات هر سال (از 626 تا 803) گرد آورد (رجوع کنید به ج 1، ص 48، 51ـ52، ج 2، ص 258).

التحفة الملوکیة فی الدولة الترکیة نوشتة بَیبَرس منصوری (متوفی 725)، سپاهی و دولتمرد و مورخ مملوکی ، تاریخ مختصر ممالیک بحریه است که رویدادهای 647 تا 711 را به صورت سالشمار در بر دارد (چاپ عبدالحمید صالح حمدان ، قاهره 1407/ 1987).

ابن حبیب بدرالدین حسن بن عمر (متوفی 779)، مورخ بزرگ سدة هشتم ، نیز حوادث دوره ای مهم از سلطنت ممالیک مصر را از 678 تا 770 با عنوان تَذکرة النبیه فی ایام المنصور و بَنیه تألیف کرد و وفیات هرسال را بدان افزود (رجوع کنید به ج 1، ص 47ـ 48، ج 3، ص 329).

السلوک لِمعرفة دول الملوک تألیف مقریزی در تاریخ ایوبیان و ممالیک مصر (رجوع کنید به ج 1، ص 103ـ104) از 567 تا 844، با ذکر وفیات بزرگان و نگاهی به اوضاع اجتماعی مصر فراهم آمده است (چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت 1418/ 1997، 7 ج ). ابن تغری بردی بر السلوک ذیلی به نام حوادث الدهور فی مَدَی الایام و الشهور نوشت ، مشتمل بر حوادث 845 تا 860 و تراجم اشخاصِ این سالها و شرح کامل تاریخ مصر در این دوره به شیوة سالشمار نوشت (چاپ محمد کمال الدین عزالدین ، بیروت 1410، 2ج ). سخاوی نیز التِبرالمسبوک فی ذیل السلوک را با احتوا بر حوادث و تراجم 845 تا 857 به صورت سال به سال گرد آورد (قاهره : مکتبة الکلیات الازهریة ).

مقریزی ، که به گفتة خود نسبش به فاطمیان می رسد ( ((ر.ک.ب))سخاوی ، 1354ـ 1355، ج 2، ص 23)، تاریخ کامل فاطمیان را با مقدمه ای در انساب خلفای فاطمی در اتّعاظ الحُنَفاء باخبار الائمة الفاطمیّین الخلفاء گرد آورد (ج 1، چاپ جمال الدین شیّال ، قاهره 1387/ 1967، ج 2 و 3، چاپ محمد حلمی محمد احمد، قاهره 1390ـ1393/ 1971ـ1973).

مورخ مصری دورة عثمانی ، ابن ابی السرور بکری (متوفی 1060)، کتاب المِنح الرحمانیة فی الدولة العثمانیة را در بارة دولت عثمانی و به عنوان ادامة تاریخ عمومی خود، عیون الاخبار ، به ضمیمة بخشی در تاریخ مصر در دورة عثمانی با دیدگاهی جانبدارانه تألیف کرد (عنان ، ص 173).

ج ) تاریخ نگاری در دورة معاصر. از یک دو سدة پیش تاکنون تحولات جهانی و تغییرات سریع سیاسی و اقتصادی ، از جمله بروز حوادثی عظیم چون جنگ جهانی اول و دوم ، و حرکت شتابان علم گرایی و تجدد که از اروپا آغاز گردید، تأثیر اجتناب ناپذیری بر جنبه های گوناگون حیات فکری و اجتماعی ملتهای اسلامی نهاده و در زمینه های سیاسی و اقتصادی و بویژه فرهنگی مسائلی ایجاد کرده است . شرق شناسی که از بدو تولد خود در سده های یازدهم و دوازدهم ، اهداف استعماری داشت ، بتدریج از سدة سیزدهم و چهاردهم رنگ علمی گرفت و خاورشناسانی بویژه از فرانسه و انگلیس و آلمان در کنار مطالعة زبان و ادبیات و علوم گوناگون اسلامی ، با شیوه هایی نو به تحقیق در تاریخ و فرهنگ و تمدن اسلامی پرداختند و متون اسلامی بسیاری تصحیح و منتشر کردند.

با آغاز سدة چهاردهم مورخان بسیاری از کشورهای اسلامی برخاستند و با الگوبرداری از روشهای علمیِ خاورشناسان به مطالعة تاریخ اسلامی ، تألیف کتاب در این زمینه و تصحیح متون پرداختند. تأسیس مدارس عالی و دانشگاهها، مانند دارالفنون (1286) و دانشگاه تهران (1313 ش ) در ایران و دانشگاه قدیم مصر (1326) در قاهره و دانشگاههای دمشق و بغداد و استانبول ، و ایجاد بنیادهای پژوهشی در کنار دیگر مؤسسات تمدنی جدید و نیز ترجمة کتابهای تحقیقی فرنگی ، به روشمند کردن مطالعات تاریخی کمک کرد و تاریخ نگاری به مثابه کاری علمی و تخصصی درآمد. مسافرت دانشجویان برای ادامة تحصیل به کشورهای اروپایی ، بویژه فرانسه و انگلستان ، نیز به این روند کمک کرد. برخی مورخان نیز سنّت دیرین تاریخ نگاری را کمابیش ادامه داده اند. بجز این ، مجامع علمی و ادبی مانند فرهنگستان ایران (تأسیس 1314 ش )، المجمع العلمی العربی دمشق (تأسیس 1337 ش )، مجمع اللغة العربیة الملکی قاهره (تأسیس 1311 ش ) و المجمع العلمی العراقی بغداد (تأسیس 1326 ش ) و انتشار مجلات وابسته به آنها، رشتة وصل ادبا و محققان و مورخان گردید.

تحقیقات مورخان معاصر اسلامی را موضوعات گوناگونی تشکیل می دهد، از جمله تاریخ جاهلیت ، ظهور و گسترش اسلام ، سیرة پیامبر، خلفا، سلسله های مستقل و نیمه مستقل در جهان اسلام و اوضاع فرهنگی و تمدنی ، اما همچنان تحلیل واقع بینانة مسائل معاصر داخلی ــ در صورتی که با منافع نظامهای حاکم در تضاد باشد ــ میسر نیست . با فروپاشی سلطة استعماری انگلستان و فرانسه بر کشورهای اسلامی از جنگ جهانی دوم به بعد، مورخان بومی کم وبیش با تمایلات قوم گرایانه و میهن دوستانه به بررسی تاریخ معاصر کشور خود پرداختند. در بعض موارد پاره ای مکتبهای ایدئولوژیک ، مانند مارکسیسم ، بر تفکر تاریخ نگاران تأثیر نهاد.

مصر یکی از پررونقترین مراکز اسلامی در تربیت مورخان و تألیف آثار تحقیقی جدید بوده است . عبدالرحمان جَبَرْتی * (متوفی 1240) را باید پایه گذار تاریخ نگاری مصر جدید به شمار آورد. وی در عجائب الا´ثار فی التراجم و الاخبار در بارة اواخر دورة عثمانی در مصر به گونه ای دقیق و تفصیلی و با نگاهی به اوضاع اجتماعی بحث کرده و بویژه رویدادها و تراجم اواخر سدة دوازدهم و اوایل سدة سیزدهم را به روش سالشمار ثبت نموده و با استفاده از اسناد و اطلاعات رسمی ، برخی ابهامات را رفع کرده است (رجوع کنید به عنان ، ص 177ـ180). شرح جبرتی در بارة دوره ای که مصر در اشغال فرانسویها بود، نمونه ای کامل از روش تاریخ نگاری وی است (رجوع کنید به همان ، ص 183ـ184). او هنگام تألیف این کتاب در قالب سنّتی وقایعنامه ـ تراجم ، از نزدیک شاهد وقایعی بود، از جمله انقراض نظام مملوکی در مصر اواخر سدة دوازدهم ، اشغال مصر توسط فرانسه در 1213ـ1216/ 1798ـ 1801، تغییرات و اصلاحات جنجالی محمدعلی پاشا (حک : 1220ـ1264) از جمله فرستادن دانشجویان مصری به فرانسه ، و تأسیس دارالترجمه به ریاست رِفاعه رافع طَهطاوی (متوفی 1290) که در آن کتابهایی ترجمه شد، از جمله چند اثر تاریخی عصر روشنگری مانند > ملاحظات در بارة علل عظمت و اضمحلال رومیها < از مونْتِسکیو، و زندگینامة شارل دوازدهم و پطرکبیر از ولتر ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ج 10، ص 280).

پس از آن علی پاشا مبارک (متوفی 1311)، مهندس و مورخ مصری ، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة و مُدُنها و بلادها القدیمة و الشهیرة را در تکمیل الخطط مقریزی و به روز کردن اطلاعات آن ، بر همان اساس ، در بیست جلد تألیف کرد و در پاره ای قسمتها، مانند ذکر مساجد و مدارس ، نظم الفبایی به کار برد (رجوع کنید به ج 1، ص 27ـ30). این کتاب جُنگی است از وصف جغرافیایی قاهره و دیگر شهرهای مصر، وقایع و تراجم ، اطلاعات اداری و مطالبی در بارة مؤسسات عمومی و تمدنی و اوضاع سیاسی معاصر مؤلف .

کتاب مصر للمصریّین (اسکندریه 1884، 6 ج ) از مورخ بیروتی الاصل ، سَلیم نقّاش (متوفی 1301)، در بارة قیام عرابی پاشا که نقطة عطفی در تاریخ مصر به شمار می آید، اثری مفصّل و عمدتاً متکی بر اسناد دولتی و صورت جلسات حقوقی است (زرکلی ، ج 3، ص 117؛
د.اسلام ، چاپ دوم ، ج 10، ص 281).

در پایان سدة سیزدهم تغییرِ شیوة تاریخ نگاری از «نو ـ سنّتی » به الگوهای معاصر اروپایی رخ داد ( د.اسلام ، چاپ دوم ، همانجا). یکی از مورخان موفق جدید، جرجی زیدان (متوفی 1332)، نویسندة پرکار و مسیحی بیروتی ، بود که در 1300 در قاهره سکنا گزید. در دورة وی مورخان و متفکران بسیاری با گرایشهای گوناگون در کشورهای مختلف ظهور کرده بودند و تاریخ به عنوان علم راه خود را به سمت ثبات می پیمود. از سوی دیگر، شرق شناسی درخشانترین دوران خود را طی می کرد و برخی خاورشناسان روش علمی و منصفانه ای در پیش گرفته بودند. جرجی زیدان در 1308 مجلة الهلال را تأسیس و مقالات خود را در بارة تاریخ و تاریخ ادبیات در آن منتشر کرد، از آن جمله بود سلسله مقالات «روایات تاریخ الاسلام ». وی به سبب تسلط به زبانهای اروپایی و ارتباط با خاورشناسان بزرگ ، از بحثهای جدید و نتایج تحقیقات آنان بهره گرفت و شیوه های نو را در پژوهش و تألیف به کار بست (رجوع کنید به زیدان ، ج 1، مقدمة حسین مونس ، ص 5 ـ9). مهمترین اثر او تاریخ التمدن الاسلامی (قاهره 1902ـ1906، 5 ج )، نخستین اثر عربی به روش جدید علمی در بارة تاریخ اسلام است که با وجود اقبال خوانندگان مسلمان و خاورشناسان (رجوع کنید به زیدان ، ج 1، ص 17، ج 2، ص 6)، چندان سرمشق قرار نگرفت . این کتاب بیش از آنکه تحقیقی اصیل باشد، تألیفی عامه پسند است که بخش اعظم آن از تحقیقات شرق شناسان اروپایی اقتباس شده است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، همانجا). تاریخ التمدن الاسلامی افزون بر بیان و تحلیل رویدادها به بررسی نظام خلافت و سازمانهای اداری و مظاهر تمدنی و زندگی اجتماعی و فرهنگی پرداخته است . سلسله درسهای شیخ محمد خُضَری (متوفی 1306 ش ) استاد دانشگاه مصر، از جمله تاریخ الامم الاسلامیة (مصر: الجامعة المصریة )، نظری به تحقیقات خاورشناسان ندارد و بیشتر تاریخ سیاسی ـ اداری اسلامی است که با وجود بیان تحلیلی ، گاه جانبدارانه است .

احمد امین (متوفی 1333ش )، نویسنده و مورخ مصری ، کتابهای تاریخی متعددی تألیف کرد که مهمترین آنها فجرالاسلام (ج 1، قاهره 1928) و ضُحی الاسلام (مصر 1351ـ 1355/ 1933ـ 1936، 3 ج ) و ظهرالاسلام (مصر 1364ـ 1373/ 1945ـ 1953، 4 ج ) است و در آنها به بررسی حیات فکری و دینی و اجتماعی اسلامی از منظری نو و کمابیش تحقیقی پرداخته است . این کتابها تأثیر بسیاری بر جهت دهی مطالعات اسلامی و تطور آن داشت و مورد توجه و نقد دانشمندان شرق و غرب قرار گرفت (عقّاد، ص 49، 80، پانویس 2). کتاب دیگر او زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث (مصر 1948) است که در آن اصلاح طلبان شرقی در دورة معاصر را معرفی می کند. این کتاب تمایلات اصلاح گرایانة او را نشان می دهد. پاره ای دیدگاههای تعصب آلود احمد امین ، که علمای شیعه از آن انتقاد کرده اند ( ((ر.ک.ب))امین ، ص 263ـ 265)، اعتبار علمی آثار او را مخدوش می سازد. افزون بر این ، نویسندگانی به نقد آرای او پرداخته اند، از جمله زکی مبارک ، ادیب و ناقد معاصر وی ، در سلسله مقالاتی با عنوان جنایة احمد امین علی الادب العربی ، از آرای او در زمینة تاریخ و ادبیات عرب بشدت انتقاد کرده است (رجوع کنید به زکی مبارک ، ص 67، 77، 233ـ234، 243ـ 244، 255ـ 263).

کتاب حیاة محمد (قاهره 1935) تألیف محمدحسین هیکل (متوفی 1335ش )، روزنامه نگار و مورخ و سیاستمدار مصری (رجوع کنید به زرکلی ، ج 6، ص 107)، نخستین سیرة تحلیلی پیامبر اکرم با دیدگاهی علمی است و نظری انتقادی به آرای مستشرقان دارد.

آثار عباس محمود عقّاد (متوفی 1343ش )، ادیب مصری ، آثاری تاریخی با صبغة ادبی است ، مانند عَبقریّة محمد و عبقریّة الامام علی و عبقریّة عمر ، فاطمة الزهراء و الفاطمیّین ، ابوالشهداء حسین بن علی . عقّاد در پاره ای دیگر از آثار خود، مانند الاسلام فی القرن العشرین ، به بررسی تاریخ معاصر کشورهای اسلامی و نهضتهای دینی و اصلاح طلبانه پرداخته است .

تاریخ الاسلام السیاسی (قاهره 1935ـ1967، 4 ج ) تألیف حسن ابراهیم حسن (متوفی 1347ش ؛
رجوع کنید به زرکلی ، ج 2، ص 178ـ179)، شرحی نو از تاریخ اسلام از آغاز تا سقوط بغداد در 656 است و افزون بر تحلیل و تفسیر رویدادهای سیاسی ، فصلهایی را در مسائل دینی و فرهنگی و سازمانهای اداری و اوضاع اقتصادی و اجتماعی در بر دارد که برگرفته از منابع اسلامی و آثار و دیدگاههای خاورشناسان است .

طه حسین (متوفی 1352ش )، ادیب مصری و مبدع افکار و روشهایی نو در ادب عربی ، در 1305ش کتاب فی الشعر الجاهلی را به روش انتقادی غربی و با قضاوتهای تند و تردید جدّی در اصالت شعر کهن عرب ، و بالمآل پاره ای اطلاعات تاریخی ، منتشر کرد که بحرانی بزرگ را بر ضد او و دانشگاه مصر برانگیخت و مؤلفان بسیاری ، از جمله شکیب ارسلان و مصطفی صادق رافعی و ناصرالدین اسد، بشدت از او انتقاد کردند (رجوع کنید به عقّاد، ص 53 ـ54؛
جندی ، ص 16، 177ـ197). طه حسین در مرآة الاسلام به طور خلاصه به تاریخ جاهلیت ، زندگانی پیامبر، ظهور و انتشار اسلام و پیشرفت و انحطاط مسلمین پرداخته است (مصر 1959). در الفتنة الکبری (مصر 1947ـ1953) نیز با سبکی ادبی و تحلیلی و گاه محتاطانه دورة ناآرام خلافت را در عهد عثمان ، حضرت علی و امام حسن و امام حسین علیهم السلام بررسی کرده است .

حسین مونس (متوفی 1375ش )، مورخ مصری ، حوزة مطالعات خود را عمدتاً به تاریخ اندلس و مغرب و تاریخ عمومی اسلام اختصاص داده است (اباظه و مالح ، ص 82). از آثار مهم اوست : فجر الاندلس (قاهره 1959)، معالم تاریخ المغرب و الاندلس (قاهره 1980)، تاریخ الجغرافیة و الجغرافیّین فی الاندلس (قاهره 1986) و اطلس تاریخ الاسلام (قاهره 1987). وی در دراسات فی السیرة النبویة (قاهره 1988) به تحلیل زندگانی پیامبر اسلام پرداخته است .

مورخان دیگری مانند محمد عزة دَروَزه در سیرة الرسول صور مقتبسة من القرآن الکریم (قاهره 1965) و صالح احمد علی در الدولة فی عهد الرسول (بغداد 1988) در بارة سیرة رسول اکرم تحقیق کرده اند. متفکر و نویسندة بزرگ مصری ، محمد غزالی (متوفی 1375 ش )، در فقه السیرة به نقد و بررسی اسناد و احادیث راجع به سیره پرداخته و ضمن پایبندی به سبک مستند قدیم ، کوشیده است روایتی یکپارچه و مرتبط تدوین نماید و حوادث را تعلیل کند و سیرة پیامبر را به منزلة درسی تربیتی و الهام بخش برای حرکت جوامع امروز اسلامی مطرح نماید.

در مصر به تاریخ دورة اخیر نیز توجه شده است . از مهمترین کتابها در بارة تاریخ سدة سیزدهم و چهاردهم اینهاست : آثار عبدالرحمان رافعی (متوفی 1345ش ) مانند تاریخ الحرکة القومیة و تطور نظام الحکم فی مصر (قاهره 1929) و ثورة سنة 1919 و تاریخ مصر القومی من سنة 1914 الی سنة 1921 (قاهره 1955)؛
آثار محمد شفیق غُربال (متوفی 1340ش ) مانند بدایة المسألة المصریة وظهور محمدعلی و المفاوضات البریطانیة من الاحتلال الی معاهدة 36 ؛
تألیفات محمد صبری (متوفی 1357ش ) از جمله تاریخ مصر من محمدعلی الی العصر الحدیث (قاهره 1411)؛
و نوشته های محمد انیس (متوفی 1365ش ) مانند الاهتمام البریطانی بمصر فی القرن الثامن عشر (رجوع کنید به زرکلی ، ج 6، ص 159، 167؛
د. اسلام ، چاپ دوم ، همانجا؛
اباظه و مالح ، ص 222).

در عراق مطالعات عمیقی در بارة تاریخ اسلام شده است . مصطفی جواد (متوفی 1348ش )، ادیب و لغوی و مورخ عراقی ، آثار بسیاری در موضوعات تاریخی تألیف و تصحیح کرد که گویای دیدگاه انتقادی و دقت و تتبع کم نظیر اوست (رجوع کنید به بکاء، ص 26ـ34، 59 ـ 65، 80 ـ 88، 181). کتاب دلیل خارطة بغداد المفصّل نمونه ای از آثار تحقیقی اوست که با مشارکت احمد سوسه فراهم آورده است (بغداد 1958).

استمرار سنّت تاریخ نگاری را با شرح سالشمار رویدادهای مهم و وفیات بزرگان ، در اثر مفصّل عباس عَزّاوی (متوفی 1350 ش ) یعنی تاریخ العراق بین احتلالَین ، می توان دید که در بارة تاریخ عراق از استیلای مغول (656) تا پایان حاکمیت عثمانی (1335)، با مراجعه به منابع گوناگون و بیانی نو، بحث کرده است (بغداد 1935ـ1956، 8 ج ).

جوادعلی (متوفی 1366ش )، محقق عراقی ، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام را نوشت که اثری سترگ در تاریخ کهن عرب و دورة جاهلیت با نظر به جنبه های سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و دینی است . وی برای تألیف این کتاب به تحقیقی وسیع پرداخته و از تحقیقات خاورشناسان و یافته های باستان شناسان نیز بهره گرفته است (بیروت 1970، 10 ج ). جواد علی تاریخ العرب فی الاسلام را به منزلة دنبالة این کتاب نوشت (رجوع کنید به ص 3).

صالح احمد علی ، مورخ عراقی ، کتابهای تحقیقی متعددی تألیف کرده که از آن جمله است : محاضرات فی تاریخ العرب (بغداد 1954) در بارة دولتهای عربی قبل از اسلام و نظام بدوی آنان و سیرة پیامبر و دعوت اسلامی در مکه ؛
خِطَط البصرة و منطقتها (بغداد 1406/ 1986) که موضوع آن موضع نگاری و شرح ویژگیهای شهری در سده های نخست اسلامی است ؛
الخراج فی العراق فی العهود الاسلامیة الاولی که در آن وضع مالی عراق در سده های نخست اسلامی بررسی شده است (بغداد 1410/ 1990).

تاریخ العراق الاقتصادی تألیف عبدالعزیز دوری را باید اثری پیشگام در زمینة تاریخ اقتصادی عراق شمرد (بغداد 1948). دوری در دیگر تحقیقات تاریخی خود، مانند مقدمة فی تاریخ صدر الاسلام (چاپ دوم ، بیروت 1960) و بحث فی نشأة علم التاریخ عندالعرب (چاپ دوم ، بیروت 1993)، موضوع تدوین اخبار و روایات تاریخی و شکل گیری مکتبهای تاریخ نگاری اسلامی را بررسی کرده است .

پژوهشگران و مورخان معاصر شامی نیز وارث سنّتی دیرین در تاریخ نگاری اند. امیرشکیب ارسلان (متوفی 1325ش )، ادیب و دولتمرد و مورخ لبنانی ، پس از مسافرتهای بسیار به کشورهای اروپایی و عربی ، کتابهای متعددی در بارة تاریخ اسلام با توجه به وضع کنونی جهان اسلام تألیف کرد، از جمله لماذا تأخّر المسلمون و حاضر العالم الاسلامی . وی در بارة تاریخ اسلام در اروپا نیز کتابهایی نوشت ، از جمله دو کتاب الحُلَل السُندسیة فی الرحلة الاندلسیة ، و غزوات العرب فی فرنسة و شمالی ایطالیة و فی سویسرة (رجوع کنید به زرکلی ، ج 3، ص 173ـ174).

محمد کُردعلی (متوفی 1332ش )، مورخ سوری ، با الهام گرفتن از نوعی تواریخ جغرافیایی به نام «خطط »، خِطط الشام را در تاریخ و تمدن سوریه و فلسطین از دیرباز تا امروز تألیف کرد (رجوع کنید به ج 1، ص 1ـ6). از دیگر آثار مهم اوست : الاسلام والحضارة العربیّة (قاهره 1353، 2 ج )، مذکّرات حاوی خاطرات و یادداشتهای وی (دمشق 1367ـ1370، 4 ج )، کنوز الاجداد (دمشق 1369/1950) و المعاصرون (دمشق 1401/1980) در سرگذشت علما و مورخان قدیم اسلامی و دانشمندان و مستشرقان معاصر.

دیگر محقق و مورخ دمشقی ، شیخ محمداحمد دهمان (متوفی 1367ش )، آثاری تحقیقی در تاریخ دمشق پدید آورد، از جمله فی رحاب دمشق (دمشق 1402/ 1982) و ولایة دمشق فی عهد الممالیک (دمشق 1404). سامی دَهّان تحقیقات تاریخی ارزنده ای ، از جمله تصحیح متون کهن ، کرده و حسین عطوان در آثاری مانند الروایة التاریخیة فی بلاد الشام فی العصر الاموی (بیروت 1986)و روایة الشامیّین للمغازی و السیر فی القرنین الاول و الثانی الهجریَّین (بیروت 1986) در بارة تاریخ نگاری در شام طی سده های نخستین بحث کرده است . سهیل زکّار متون تاریخی بسیاری تصحیح یا گردآوری کرده است . امارة حلب (دمشق : دارالکتاب العربی ) او بررسی تاریخ سیاسی و اجتماعی و دینی حلب در سالهای 392 تا 487 است .

از فلسطین نیز مورخانی برخاسته اند. محمد عزة دَروَزه ، تاریخ الجنس العربی را در بارة تاریخ کهن عرب و دولتهای اسلامی عربی منتشر کرد (بیروت : المکتبة العصریة ، 13 قسمت ). وی در العرب و العروبة نیز به شرح قبایل و دولتهای عربی حاکم در سرزمینهای اسلامی پرداخت (دمشق 1959ـ1960، 3 ج ). عبدالوهاب کَیّالی (متوفی 1360ش ) در تاریخ فلسطین الحدیث ، تاریخ جدید فلسطین را با مراجعه به اسناد خارجی و منابع عربی فراهم کرد (بیروت 1970). تألیفات مصطفی مراد دباغ (متوفی 1368 ش ) گسترة وسیعی از تاریخ و جغرافیای سرزمین فلسطین را در برمی گیرد، از آن آثار اوست : الموجز فی تاریخ فلسطین منذ اقدم الازمنة حتی الیوم ، الموجز فی تاریخ الدول الاسلامیة و عهودها فی بلادنا فلسطین (بیروت 1401/ 1981، 2 ج )، بلادنا فلسطین (چاپ دوم ، بیروت 1973، 11 ج ) و القبائل العربیة و سلائلها فی فلسطین (بیروت 1979). آثار تحقیقی احسان عباس ، محقق فلسطینی ، نیز در بر گیرندة تاریخ و جغرافیا و ادبیات پیش و پس از اسلام است .

امروزه مورخان بسیاری در کشورهای اسلامی به تحقیق و تألیف می پردازند و تاریخ نگاری اسلامی یکی از بارونقترین دوره های خود را می گذراند.

نیز رجوع کنید به بخش 4: تاریخ نگاری شیعیان *


منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) امیرحسین آریانپور، «ابن خلدون پیشاهنگ جامعه شناسی »، سهند ، دفتر اول (بهار 1349)؛
(3) نزار اباظه و محمدریاض مالح ، اتمام الاعلام : ذیل لکتاب الاعلام لخیرالدین الزرکلی ، بیروت 1999؛
(4) ابن ابی الدَّم ، التاریخ الاسلامی المعروف باسم التاریخ المظفری ، چاپ حامد زیان غانم زیان ، قاهره 1989؛
(5) ابن ابی حاتم ، کتاب الجرح و التعدیل ، حیدرآباد دکن 1371ـ1373/1952ـ1953، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(6) ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة ، بیروت : داراحیاء التراث العربی ، ( بی تا. ) ؛
(7) همو، التاریخ الباهر فی الدولة الاتابکیّة ، چاپ عبدالقادر احمد طلیمات ، قاهره ( 1963 ) ؛
(8) همو، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1965ـ1966؛
(9) ابن ازرق ، تاریخ الفارقی ، چاپ بدوی عبداللطیف عوض ، قاهره 1379/ 1959؛
(10) ابن اعثم کوفی ، کتاب الفتوح ، ج 1 و 2، حیدرآباد دکن 1388ـ1389/1968ـ1969؛
(11) ابن تغری بردی ، المنهل الصافی ، ج 1، چاپ احمد یوسف نجاتی ، قاهره 1375/ 1956؛
(12) ابن حبیب ، تذکرة النبیه فی ایام المنصور و بنیه ، چاپ محمد محمدامین ، قاهره 1976ـ1986؛
(13) ابن حجر عسقلانی ، انباء الغمر بأبناء العمر ، ج 1، چاپ محمد احمد دهمان ، دمشق 1399؛
(14) همو، تهذیب التهذیب ، حیدرآباد دکن 1325ـ1327؛
(15) همو، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنة ، حیدرآباد دکن 1393/ 1973؛
(16) همو، ذیل الدرر الکامنة ، چاپ عدنان درویش ، قاهره 1412/ 1992؛
(17) ابن خلدون ؛
(18) ابن خلّکان ؛
(19) ابن دیبع ، کتاب قُرّة العیون بأخبار الیمن المیمون ، چاپ محمدبن علی اکوع ، بیروت 1409/ 1988؛
(20) ابن رجب ، کتاب الذیل علی طبقات الحنابلة ، بیروت 1372؛
(21) ابن سعد، کتاب الطبقات الکبیر ، چاپ ادوارد زاخاو، لیدن 1321ـ1347/ 1904ـ1940، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(22) همان : الطبقات الکبری ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1405/1985؛
(23) ابن شاکر کتبی ، فوات الوفیات ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1973ـ1974؛
(24) ابن صقاعی ، تالی کتاب وفیات الاعیان ، چاپ ژاکلین سوبله ، دمشق 1974؛
(25) ابن صیرفی ، نزهة النفوس والابدان فی تواریخ الزمان ، چاپ حسن حبشی ، ج 1، ( قاهره ) 1970؛
(26) ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب ، چاپ علی محمد بجاوی ، قاهره ( 1380/ 1960 ) ؛
(27) همو، جامع بیان العلم و فضله و ماینبغی فی روایته و حمله ، قاهره 1402/1982؛
(28) ابن عبری ، تاریخ مختصرالدول ، چاپ انطون صالحانی یسوعی ، بیروت 1958؛
(29) ابن فوطی ، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب ، ج 4، قسم 1، چاپ مصطفی جواد، دمشق 1962، ج 5، چاپ محمد عبدالقدوس قاسمی ، لاهور 1359/ 1940؛
(30) ابن قاضی شهبه ، طبقات الشافعیة ، چاپ حافظ عبدالعلیم خان ، حیدرآباد دکن 1398ـ1400/ 1978ـ1980؛
(31) ابن قتیبه ، المعارف ، چاپ ثروت عکاشه ، قاهره 1960؛
(32) ابن قلانسی ، تاریخ دمشق ، چاپ سهیل زکار، دمشق 1403/ 1983؛
(33) ابن کثیر، البدایة و النهایة ، چاپ احمد ابوملحم و دیگران ، بیروت 1407/1987؛
(34) ابن مجاور، صفة بلادالیمن و مکة و بعض الحجاز، المسماة تاریخ المستبصر ، چاپ اسکار لوفگرن ، بیروت 1407/1986؛
(35) ابن میَسَّر، اخبار مصر ، ج 2، چاپ هانری ماسه ، قاهره 1919؛
(36) ابن ندیم ؛
(37) ابن واصل ، مفرج الکروب فی اخبار بنی ایّوب ، ج 4، چاپ حنین محمد ربیع ، قاهره ( 1972 ) ؛
(38) ابن هشام ، خلاصة سیرت رسول اللّه ( ص )، تلخیص و انشای شرف الدین محمدبن عبداللّه بن عمر، چاپ اصغر مهدوی و مهدی قمی نژاد، تهران 1368 ش ؛
(39) همو، سیرت رسول اللّه ص ، ترجمه و انشای رفیع الدین اسحاق بن محمد همدانی ، چاپ اصغر مهدوی ، تهران 1361 ش ؛
(40) همو، کتاب التیجان فی ملوک حمیر ، صنعاء ?( 1979 ) ؛
(41) اسماعیل بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء ، بیروت : دارالمعرفه ، ( بی تا. ) ؛
(42) ابوالفرج اصفهانی ، کتاب الاغانی ، قاهره 1383، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(43) همو، مقاتل الطالبیـّین ، چاپ احمد صقر، قاهره 1368/ 1949؛
(44) ابوزرعه دمشقی ، تاریخ ابی زرعة الدمشقی ، چاپ شکراللّه قوچانی ، ( دمشق ، بی تا. ) ؛
(45) احمدبن عبداللّه ابونعیم ، کتاب ذکر اخبار اصبهان ، چاپ سون ددرینگ ، لیدن 1931ـ1934، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(46) احمد امین ، حیاتی ، قاهره 1966؛
(47) علی بن حسین باخرزی ، دمیة القصر و عصرة أهل العصر ، چاپ محمد تونجی ، ج 1، دمشق ?( 1391/1971 ) ؛
(48) کارل بروکلمان ، تاریخ الادب العربی ، ج 2 و 3، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره 1974؛
(49) محمد عبدالمطلب بکاء، مصطفی جواد: حیاته و منزلته العلمیة ، بغداد 1989؛
(50) رسول جعفریان ، منابع تاریخ اسلام ، قم 1376 ش ؛
(51) انور جندی ، طه حسین : حیاته و فکره فی ضوءالاسلام ، قاهره 1397/ 1977؛
(52) حاجی خلیفه ؛
(53) علی بن ناصر حسینی ، کتاب اخبار الدولة السلجوقیة ، چاپ محمد اقبال ، بیروت 1404/1984؛
(54) ساطع حصری ، دراسات عن مقدمة ابن خلدون ، ( قاهره ) 1953؛
(55) حمزة بن حسن حمزة اصفهانی ، تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء علیهم الصلاة والسلام ، بیروت : دارمکتبة الحیاة ، ( بی تا. ) ؛
(56) علی بن حسن خزرجی ، العقود اللؤلؤیّة فی تاریخ الدولة الرسولیة ، ج 1، چاپ محمد بسیونی عسل ، ج 2، چاپ محمدبن علی اکوع ، صنعاء 1403/ 1983؛
(57) خطیب بغدادی ؛
(58) خلیفه بن خیاط ، کتاب الطبقات ، روایة موسی بن زکریا تستری ، چاپ اکرم ضیاء عمری ، بغداد ( 1967 ) ؛
(59) عبدالعزیز دوری ، بحث فی نشأه علم التاریخ عندالعرب ، بیروت 1993؛
(60) حسین بن محمد دیاربکری ، تاریخ الخمیس فی احوال انفس نفیس ، بیروت : دارصادر، ( بی تا. ) ؛
(61) محمدبن احمد ذهبی ، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام ، السیرة النبویة ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری ، بیروت 1415/1994؛
(62) همو، سیر اعلام النبلاء ، چاپ شعیب ارنؤوط و دیگران ، بیروت 1401ـ 1409/ 1981ـ 1988؛
(63) احمدبن عبداللّه رازی ، تاریخ مدینة صنعاء ، چاپ حسین بن عبداللّه عمری ، صنعاء 1401/1981؛
(64) فرانتس روزنتال ، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام ، ترجمة اسداللّه آزاد، مشهد 1365 ش ؛
(65) زبیربن بکار، الاخبار الموفقیات ، چاپ سامی مکی عانی ، بغداد 1972؛
(66) مصعب بن عبداللّه زبیری ، کتاب نسب قریش ، چاپ لوی پرووانسال ، قاهره 1953؛
(67) زرکلی ؛
(68) عباس زریاب خویی ، سیرة رسول اللّه ، تهران 1370 ش ؛
(69) محمد زکی مبارک ، جنایة احمد امین علی الادب العربی ، بیروت 1411/ 1991؛
(70) جرجی زیدان ، تاریخ التمدن الاسلامی ، چاپ حسین مونس ، قاهره : دارالهلال ، ( بی تا. ) ؛
(71) سبط ابن جوزی ، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان ، ج 8 ، قسم 1، حیدرآباد دکن 1370/ 1951؛
(72) همان ، چاپ علی سویم ، آنکارا 1968؛
(73) همان ، سفر اول ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1405/1985؛
(74) محمدبن عبدالرحمان سخاوی ، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمَّ التاریخ ، چاپ فرانتس روزنتال ، بغداد 1382/ 1963؛
(75) همو، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة ، بیروت 1414/1993؛
(76) همو، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع ، قاهره ( 1354ـ 1355 ) ؛
(77) حمزه بن یوسف سهمی ، تاریخ جرجان ، او، کتاب معرفة علماء اهل جرجان ، حیدرآباد دکن 1369/ 1950؛
(78) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، نظم العقیان فی اعیان الاعیان ، چاپ فیلیپ حتی ، نیویورک 1927؛
(79) محمد مهدی شمس الدین ، حرکت تاریخ از دیدگاه امام علی ( ع )، ترجمة محمدرضا ناجی ، تهران 1380 ش ؛
(80) محمدباقر صدر، المدرسة القرآنیة ، بیروت 1401/1981؛
(81) خلیل بن ایبک صفدی ، اعیان العصر و اعوان النصر ، چاپ علی ابوزید و دیگران ، دمشق 1418/1998؛
(82) همو، الوافی بالوفیات ، ویسبادن 1962ـ1979؛
(83) طباطبائی ؛
(84) طبری ، تاریخ (بیروت )؛
(85) همان ، ج 11، المنتخب من کتاب ذیل المذیل ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(86) محمدبن حسن طوسی ، الفهرست ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف 1380؛
(87) عباس عزّاوی ، تاریخ العراق بین احتلالین ، بغداد 1353ـ1371/ 1935ـ1956، چاپ افست قم 1369 ش ؛
(88) همو، التعریف بالمورخین ، ج 1: فی عهد المغول و الترکمان ، بغداد 1376/ 1957؛
(89) عامر عقّاد، احمد امین : حیاته و ادبه ، بیروت 1407/1987؛
(90) جواد علی ، تاریخ العرب فی الاسلام : السیرة النبویة ، بغداد 1961؛
(91) همو، «موارد تاریخ الطبری »، مجلة المجمع العلمی العراقی ، ج 1 (1369)؛
(92) همو، «موارد تاریخ المسعودی »، سومر ، ج 20، ش 1 و 2 (1964)؛
(93) علی بن ابی طالب (ع )، امام اول ، نهج البلاغه ، ترجمة جعفر شهیدی ، تهران 1370 ش ؛
(94) محمدبن محمد عمادالدین کاتب ، خریدة القصر و جریدة العصر ، ج 1، قسم شعراء العراق ، جزء 1، چاپ محمد بهجة اثری ، ( بغداد ) 1375/ 1955؛
(95) عماره بن علی عماره یمنی ، تاریخ الیمن المسمَّی المفید فی أخبار صنعاء و زبید ، چاپ محمدبن علی اکوع ، صنعاء 1985؛
(96) محمد عبداللّه عنان ، مؤرّخو مصر الاسلامیّة و مصادر التاریخ المصری ، قاهره 1388/1969؛
(97) عبدالقادربن شیخ عیدروس ، تاریخ النور السافر عن اخبار القرن العاشر ، بیروت 1405/1985؛
(98) نجم الدین محمدبن محمد غزی ، الکواکب السائرة باعیان المئة العاشرة ، چاپ جبرائیل سلیمان جبور، بیروت 1979؛
(99) همو، لطف السمر و قطب الثمر: من تراجم اعیان الطبقه الأولی من القرن الحادی عشر ، چاپ محمود شیخ ، دمشق : وزارة الثقافة و الارشاد القومی ، ( بی تا. ) ؛
(100) محمدبن احمد فاسی ، العقد الثمین فی تاریخ البلد الأمین ، چاپ محمد عبدالقادر احمد عطا، بیروت 1419/1998؛
(101) یوسف بن سفیان فسوی ، المعرفة والتاریخ ، چاپ خلیل منصور، بیروت 1419/1999؛
(102) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(103) احمدبن علی قلقشندی ، صبح الاعشی ، قاهره ?( 1383/1963 ) ؛
(104) همو، قلائد الجمان فی التعریف بقبائل عرب الزمان ، چاپ ابراهیم ابیاری ، قاهره 1402/1982؛
(105) محمد کردعلی ، خطط الشام ، بیروت 1389ـ1392/ 1969ـ1972؛
(106) علی باشا مبارک ، الخطط التوفیقیة الجدیدة لعصر القاهرة ، قاهره 1980ـ1983؛
(107) محمدامین بن فضل اللّه محبی ، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر ، بیروت : دارصادر، ( بی تا. ) ؛
(108) محمد بدری فهد، شیخ الاخباریین ابوالحسن مدائنی ، نجف 1975؛
(109) محمدخلیل بن علی مرادی ، سِلک الدُرر فی اعیان القرن الثانی عشر ، بولاق 1291ـ1301، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
(110) محمدبن محمد مراکشی ، الذیل والتکملة لکتابی الموصل و الصلة ، سفر پنجم ، قسم 1، چاپ احسان عباس ، بیروت ?( 1965 ) ؛
(111) یوسف بن عبدالرحمان مزّی ، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال ، چاپ بشار عوّاد معروف ، بیروت 1403ـ 1405/ 1983ـ 1985؛
(112) محمدبن عبیداللّه مُسَبّحی ، اخبار مصر ، ج 40، چاپ ایمن فؤاد سید و تیاری بیانکی ، قاهره 1978؛
(113) مسعودی ، تنبیه ؛
(114) همو، مروج (بیروت )؛
(115) شاکر مصطفی ، التاریخ العربی و المورخون ، ج 1، بیروت 1983؛
(116) مرتضی مطهری ، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی ، ج 5 : جامعه و تاریخ ، تهران 1370 ش ؛
(117) مطهربن طاهر مقدسی ، کتاب البدء و التاریخ ، چاپ کلمان هوار، پاریس 1899ـ1919، چاپ افست تهران 1962؛
(118) احمدبن علی مقریزی ، اتعاظ الحنفا بأخبار الائمة الفاطمیین الخلفا ، ج 1، چاپ جمال الدین شیّال ، قاهره 1387/ 1967؛
(119) همو، دُرر العقود الفریدة فی تراجم الاعیان المفیدة ، قسم 1، چاپ عدنان درویش و محمد مصری ، دمشق 1995؛
(120) همو، السلوک لمعرفة دول الملوک ، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت 1418/1997؛
(121) محسن مهدی ، فلسفة تاریخ ابن خلدون ، ترجمة مجید مسعودی ، تهران 1352 ش ؛
(122) عبدالجبار ناجی ، اسهامات مؤرخی البصرة فی الکتابة التاریخیة حتی القرن الرابع الهجری ، بغداد 1990؛
(123) محمدرضا ناجی ، تاریخ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان ، تهران 1378 ش ؛
(124) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407؛
(125) نعمان بن محمد، کتاب معدن الجواهر بتاریخ البصرة و الجزائر ، چاپ محمد حمیداللّه ، اسلام آباد 1393/1973؛
(126) یحیی بن شرف نووی ، تهذیب الاسماء و اللغات ، مصر: ادارة الطباعة المنیریة ، ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(127) احمدبن عبدالوهاب نویری ، نهایة الارب فی فنون الادب ، قاهره ( 1923ـ 1955 ) ؛
(128) محمدبن عبدالملک همدانی ، تکملة تاریخ الطبری ، ج 1، چاپ البرت یوسف کنعان ، بیروت 1961؛
(129) عبداللّه بن اسعد یافعی ، مرآة الجنان و عبرة الیقظان ، چاپ خلیل منصور، بیروت 1417/ 1997؛
(130) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1993؛
(131) محمدبن حاتم یامی همدانی ، السمط الغالی الثمن فی اخبار الملوک من الغزّ بالیمن ، چاپ رکس سمث ، لندن 1974؛
(132) یعقوبی ؛


(133) عبدالباقی بن عبدالمجید یمانی ، بهجة الزّمن فی تاریخ الیمن ، چاپ عبداللّه محمد حبشی و محمد احمد سنبانی ، صنعاء 1408/ 1988؛


(134) EI 1 , s.v. " A l- Kalb ¦â " (by Brockelmann);
(135) EI 2 , s.vv. "Aba ¦n B . ـ Uthma ¦n" (by K.V. Zetterstإen), "Ibn Kath ¦âr, ـ Ima ¦d A l- D ¦ân" (by H. Laoust), "Ta'r ¦âkh. II : Historical writing. 1. In the Arab world. (d) The 19th and 20th centuries (by R.S. Humphreys).

/ محمدرضا ناجی /

4) تاریخ نگاری شیعیان . این مقاله شامل این قسمتهاست :

الف ) موجبات و انگیزه ها

ب ) سیره و مغازی پیامبر اکرم

ج ) سیرة امام علی و تک نگاشتهای خبری

د) تاریخ اهل بیت

ه ) تاریخهای عمومی و دودمانی

و) تاریخهای محلی

ز) کتب انساب

ح ) کتب طبقات و رجال

الف ) موجبات و انگیزه ها. تألیف نخستین کتابهای تاریخی و فقهی را به اصحاب نزدیک امامان شیعه و به طور خاص به سدة اول و روزگار نزدیک به امام علی علیه السلام نسبت می دهند (برای مثال رجوع کنید به ابن ندیم ، ص 275؛
طوسی ، 1351، ص 38، 107؛
نجاشی ، ص 6). آیات قرآن و تعالیم نبوی و رهنمودهای ائمه ، خصوصاً امام علی ، بیشترین تأثیر را در توجه اصحاب به تاریخ داشت و الگوبرداری از رفتارهای فردی و اجتماعی پیشوایان دین ، انگیزة روایت و تدوین و تألیف سیرة آنان شد. اهل بیت علیهم السلام تعلیم و روایت سیرة پیامبر اکرم را به منزلة اسوه ای نیکو، با جدّیت دنبال می کردند ( ((ر.ک.ب))صالحی شامی ، ج 4، ص 20). سیرة امام علی و سخنان آن حضرت نیز منبعی سرشار و الهام بخش گردید. توجه امام علی علیه السلام به تاریخ و نمود آن در سخنان حضرت ، استمرار عنایت قرآن کریم به سرگذشت امتهای پیشین است و آن حضرت ، مانند قرآن ، با دیدی انتقادی و با اهداف تعلیمی و تربیتی به تاریخ نگریسته و از این رهگذر به سیرة انبیا (برای مثال رجوع کنید به نهج البلاغه ، خطبة 160)، وضع ملتها پیش از بعثت و عربِ روزگار جاهلیت ( ((ر.ک.ب))همان ، خطبه های 1، 2، 26، 33، 89)، سیرة پیامبر اسلام ( ((ر.ک.ب))همان ، خطبه های 160، 192، 194، و نامة 9) و سیرة شخصی و نیز رویدادهای پس از پیامبر اسلام (برای مثال رجوع کنید به همان ، خطبه های 3، 192) پرداخته است . همین توجه به تاریخ انبیا و سیرة پیامبر سرمشق و سرچشمة تاریخ نگاری شیعیان شد. افزون بر این ، سیرة امام علی و اهل بیت علیهم السلام ، به منزلة جانشینان بر حق پیامبر و نمایندگان اسلام راستین موضوع تألیفات و تک نگاریهای

بسیار گردید. هدف از تألیف چنین آثاری ، از یک سو مبارزه با انحرافها و بدعتها و از سوی دیگر ارائة اسلام از منظر اهل بیت بود. موضوعات این کتابها، که بسیاری از آنها به دلایل سیاسی و فرقه ای از بین رفته ، اینهاست : سیره و مغازی پیامبر اکرم و ابعاد شخصیت و خصایص آن حضرت ، سقیفه ، ردّه ، شورا، اخبار فاطمه سلام اللّه علیها، مقتل عثمان ، سیرة علی علیه السلام و جنگهای دوران خلافت ایشان و قضاوتها

و مقتل آن حضرت ، واقعة حکمیت ، مقتل امام حسین علیه السلام ، سیرة صحابة پیامبر و صحابة حضرت علی

مانند سلمان و ابوذر و حُجربن عدی ، بنی امیه و مَثالب آنان ، قیام توابین ، قیام مختار، قیامها و مَقاتل علویان مانند زیدبن علی و یحیی بن زید.

ب ) سیره و مغازی پیامبر اکرم . سیره و مغازی پیامبر اسلام چندان محل توجه نویسندگان شیعه بود که برخی ، «اصحاب مغازی » را تنها با گرایش شیعی می شناختند (رجوع کنید به یاقوت حموی ، 1993، ج 6، ص 241). اَبان بن عثمان احمر بَجَلی (متوفی ح 170)، از نخستین مورخان شیعه ، در کتاب بزرگ خود، المبدأ و المبعث و المغازی و الوفاة و السقیفة و الرّدّة ، بخشی مهم را به سیره و مغازی پیامبر اختصاص داد. ابوجعفر احمدبن محمدبن خالد برقی (متوفی 280) نیز در فصلی از المحاسن با عنوان «مغازی النبی » به این موضوع پرداخت (رجوع کنید به ادامة مقاله ). ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثَقَفی (متوفی 283) تک نگاریهایی با عنوان السیرة و المغازی داشت (طوسی ، 1351، ص 5). ابن فَضّال علی بن حسن (متوفی 290)، فقیه و مورخ ، در صفات النبی به تحلیل شخصیت اخلاقی پیامبر پرداخت (همان ، ص 92). علی بن ابراهیم قمی ، مفسر و فقیه و مورخ و استاد کُلَینی ، المغازی را گردآورد (همان ، ص 89 و پانویس ). ابن عَمّار کوفی ابوعلی احمدبن محمد (متوفی 346) اخبار آباء النبی و فضائلهم و ایمانهم و ایمان ابی طالب را، ظاهراً با تأکید بر اعتقاد شیعیان به مؤمن بودن پدر و اجداد پیامبر، نوشت (همان ، ص 29ـ30). حسن بن محمدبن علی اَزْدی ، مورخ و ادیب کوفی ، الوُفود علی النبی را در بارة هیئتهایی که قبل و بعد از فتح مکه ، اطاعت قبایل خود را از فرمان پیامبر اسلام اعلام کردند، نگاشت (نجاشی ، ص 65). رفتار پیامبر و ائمه علیهم السلام با مشرکان ، موضوع کتاب سیرة النبی و الائمة علیهم السلام فی المشرکین تألیف ابوعبداللّه حسین بن علی بَزَوفَری (زنده در 352)، فقیه و محدّث عراقی ، بود (همان ، ص 68). ابن بابویه محمدبن علی بن حسین قمی (متوفی 381)، محدّث و نویسندة بزرگ امامی ، کتابهایی در سیره تألیف کرد، مانند اوصاف النبی ، و کتاب فی ابی طالب و عبدالمطلب و عبداللّه و آمنة بنت وَهْب (همان ، ص 391؛
طوسی ، 1351، ص 156ـ157).

نویسندگان شیعی در بارة قصص ِ (سرگذشتِ) پیامبران نیز کتابهایی نوشته اند. بجز تألیفاتی با عنوان «المبتدأ» که حاوی داستان آفرینش و پیامبران بود (مثلاً رجوع کنید به طوسی ، 1351، ص 5، 48) و گاه بخشی از تاریخهای عمومی را تشکیل می داد، کتابهایی نیز با عنوان «الانبیاء» (مثلاً رجوع کنید به همان ، ص 22، 138، 144) به مثابه درسهای تاریخی ـ اخلاقی و مدخلی بر سیرة نبوی تألیف می شد. قصص الانبیاء قطب الدین راوندی (متوفی 573)، نمونه ای است که داستانهای پیامبران را به شیوة اِسنادی ، عمدتاً از ابن بابویه ، شرح کرده است . این کتاب با بخشی در سیره و معجزات و مغازی پیامبر پایان می یابد (چاپ غلامرضا عرفانیان ، مشهد 1409).

ج ) سیرة امام علی و تک نگاشتهای خبری . سیرة امام علی علیه السلام و زندگانی سیاسی آن حضرت از سقیفه تا شهادت ، قبل از همه مورد توجه اصحاب نزدیک وی قرار گرفت و بویژه اخباریان کوفه آثار تاریخی بسیاری در قالب تک نگاشتهای خبری تألیف کردند. ابن ندیم کتابی را که سُلَیم بن قیس هلالی (متوفی ح 76)، صحابی امام علی علیه السلام و از اخباریان کوفه ، نوشته و به کتاب سلیم بن قیس مشهور است ، نخستین تألیف شیعی (ص 275) دانسته و نجاشی از آن در آثار طبقة نخست راویان و محدّثان یاد کرده است (ص 8). کتاب سلیم را کسانی چون ابان بن ابی عَیّاش و ابراهیم بن عمریمانی از او روایت کرده اند (ابن ندیم ؛
نجاشی ، همانجاها؛
طوسی ، 1351، ص 81). کتاب سلیم با وجود تردیدهایی که در اصالت آن یا صحت پاره ای روایات آن ابراز شده (برای مثال رجوع کنید به مفید، 1413 ب ، ص 149ـ150؛
ابن ابی الحدید، ج 12، ص 216ـ217؛
خوئی ، ج 8، ص 218ـ227؛
تُستری ، ج 5، ص 232ـ239)، در سده های متوالی تا به امروز در بین محدّثان و مورخان شهرت و تداول داشته است . این اثر اطلاعات ارزشمندی در بارة رویدادهای پس از رحلت پیامبر، احادیثی در فضایل حضرت علی و اهل بیت علیهم السلام ، و حوادث دورة نخست خلافت تا صلح امام حسن دارد (چاپ محمدباقر انصاری زنجانی خوئینی ، قم 1378 ش ).

کتابهایی مانند قضایا امیرالمؤمنین و تسمیة مَن شهد مع امیرالمؤمنین الجمل و صِفّین و النهروان تألیف عبیداللّه بن ابی رافع ، صحابی خاص و کاتب علی علیه السلام (طوسی ، 1351، ص 107)، از قدیمترین تک نگاشتها بوده است و اکنون در دست نیست . روایات اَصبَغ بن نُباته ، صحابی وفادار امام علی ، در بارة جنگهای جمل و صفین و مقتل امام علی ( ((ر.ک.ب))نصربن مزاحم ، ص 322، 406، 442ـ443؛
مفید، 1403، ص 351؛
ابن ابی الحدید، ج 1، ص 248، 263، و جاهای گوناگون ) می تواند نشانة وجود کتابهایی با این عناوین باشد. وی ظاهراً کتابی نیز به نام مقتل الحسین داشته است (رجوع کنید به طوسی ، 1351، ص 38).

جابربن یزید جُعفی (متوفی 128)، فقیه و اخباری کوفه و از اصحاب خاص امام باقر و امام صادق ، دو کتاب به نامهای الجمل و صفّین داشته (نجاشی ، ص 128ـ129) که روایاتی از آنها در وقعة صفّین نصربن مُزاحم (رجوع کنید به فهرست ، ص 569) و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید به روایت ابومِخنَف ( ((ر.ک.ب))ج 14، ص 11ـ13) باقی مانده است . جابر کتابهایی نیز به نامهای النهروان ، مقتل امیرالمؤمنین ، مقتل الحسین (نجاشی ، ص 129) و حدیث الشوری ' به روایتِ عَمْروبن میمون (طوسی ، 1351، ص 111) تألیف کرده بوده است . اَبان بن تَغلِب بَکری (متوفی 141)، فقیه و محدّث و قاری و لغوی بزرگ و از اصحاب نزدیک امام زین العابدین و امام باقر و امام صادق علیهم السلام ، کتابهایی مانند الفضائل و صفّین تألیف کرد (رجوع کنید به نجاشی ، ص 10ـ13؛
طوسی ، 1351، ص 17ـ 18). از دیگر اصحاب ائمه علیهم السلام که ضمن شهرت و تبحر در کلام ، تک نگاشتهایی تاریخی در بارة جنگ جمل و حکَمَین پدید آوردند، مؤمن الطاق (متوفی ح 160) و هشام بن حَکَم (متوفی ح 190) بودند ( ((ر.ک.ب))همان ، ص 131ـ132، 174ـ175؛
نجاشی ، ص 325ـ326، 433ـ434). از عبداللّه بن ابراهیم جعفری (سدة دوم ) که تألیفاتی در بارة برخی قیامهای علویان داشته (رجوع کنید به نجاشی ، ص 216)، روایاتی در مقاتل الطالبیـّین ابوالفرج اصفهانی باقی است ( ((ر.ک.ب))ص 403ـ404، 443). در نیمة اول سدة سوم حسن بن علی بطائنی (محدّث کوفی و از سران واقفه ) و همچنین ابوعیسی ورّاق (متکلم بزرگ ) کتابهایی مانند الفتن یا الملاحم ، و السقیفة تألیف کردند (نجاشی ، ص 36ـ37، 372؛
مفید، 1413 الف ، ص 207). علی بن مَهزیار اهوازی (متوفی ح 250)، راوی برجسته و از اصحاب خاص امام رضا و امام جواد علیهماالسلام ، آثاری در بارة زندگینامة شیعیان خُلّص مانند اسلام سلمان الفارسی و وفاة ابی ذرّ ، و همچنین حدیث بدر و الانبیاء پدید آورد (طوسی ، 1351، ص 88 ـ 89).

از تألیفات بسیار ابوجعفر برقی اکنون تنها یازده بخش از مهمترین کتاب او، المحاسن (چاپ محدّث ، قم ( تاریخ مقدمه 1331 ) )، که مشتمل بر مباحث گوناگون اخلاقی و کلامی و تاریخی بوده ، باقی است . این کتاب بخشهایی با عناوین «الطبقات »، «الرجال »، «الخصائص »، «التاریخ »، «الانساب »، «اخبار الامم »، «المغازی » و «البلدان و المساحة » داشته است (رجوع کنید به نجاشی ، ص 76؛
قس ابن ندیم ، ص 276ـ277؛
طوسی ، 1351، ص 20ـ21). پدر احمد، ابوعبداللّه محمدبن خالد، نیز کتابهایی در تاریخ مانند حروب الاوس و الخزرج نوشته بوده است (نجاشی ، ص 335؛
نیز رجوع کنید به برقی * ، ابوجعفر؛
برقی * ، ابوعبداللّه ).

آثار ابن فضّال جنبه هایی از سیرة پیامبر و قصص پیامبران و بنی اسرائیل و رجال را دربرمی گیرد ( ((ر.ک.ب))همان ، ص 257ـ 258). محمدبن زکریابن دینار غَلّابی (متوفی 298) تک نگاشتهایی ، بیشتر در شرح دوران خلافت امام علی و زندگانی حضرت فاطمه و مقتل امام حسین ، داشته است (رجوع کنید به همان ، ص 346ـ 347). ابومحمد عبداللّه بن حسین قُطرُبُلّی ، کاتب و ادیب نامدار و از یاران امام عسکری ، از نسل آخرین صحابه است و التاریخ را تألیف کرد (همان ، ص 230).

سرگذشت خلفا موضوع پاره ای تألیفات تاریخی بود چنانکه محمدبن مسعود عیّاشی (متوفی ح 320)، فقیه و محدّث و مفسر امامی سمرقند، کتابهایی با عنوان سیرة ابی بکر ، سیرة عمر ، سیرة عثمان و سیرة معاویة نوشت (ابن ندیم ، ص 246؛
نجاشی ، ص 352).

از اواخر سدة سوم به بعد، و در پی تأسیس حکومت علویان زیدی در طبرستان ، تألیفاتی از جمله در موضوعات کلامی و تاریخی به قلم نویسندگان زیدی آن سامان یا بر اساس آثار آنان پدید آمد. بخشهایی از متون راجع به تاریخ حکومت علویان و تراجم پیشوایان زیدی در مناطق جنوبی دریای خزر از سدة سوم تا اوایل سدة هفتم اکنون در دست است (چاپ مادلونگ ، بیروت 1987). این متون برگرفته از این آثار است : المَصابیح ابوالعباس احمدبن ابراهیم حسنی (متوفی اواسط سدة چهارم )؛
الافادة فی تاریخ الائمة السادة ابوطالب الناطق بالحق یحیی بن حسین (متوفی 424) شاگرد ابوالعباس حسنی ؛
جَلاءالابصار تألیف حاکم ابوسعد محسِّن بن محمد جُشَمی بیهقی (متوفی 494)؛
نامة مورخ 607 از یوسف بن ابی الحسن جیلانی (فقیه زیدی لاهیجان ) به عمران بن حسن بن ناصر عُذری هَمْدانی (فقیه زیدی یمن )؛
الرسالة العالمة بالادلّة الحاکمة تألیف امام المنصور باللّه عبداللّه بن حمزه (متوفی 614)؛
الحدائق الوَردیة فی مناقب الائمة الزیدیة اثر حُمَیدبن احمد مُحلِّی (متوفی 652)، و قسمتی از بخش چهارم روضة الاخبار و کنوز الاسرار تألیف ابومحمد یوسف بن محمد حَجوری (تألیف در 627) که شرح وقایع تاریخ اسلام با احتوا بر شرح حال امامان زیدی و عمدتاً برگرفته از المصابیح ابوالعباس حسنی است .

در بارة زیدیان یمن نیز آثاری تألیف شد که از نخستین آنها شرح حالهایی است که در حدود سال 300 نوشته شده است ، از جمله : سیرة الامام الهادی و الصدق امین المؤمنین الهادی الی الحق در سرگذشت پایه گذار حکومت امامان زیدی یمن ، و مناقب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (چاپ محمدباقر محمودی ، قم 1412) هر دو از ابوجعفر محمدبن سلیمان کوفی ، سردار زیدی ، که از آنها نسخه هایی باقی است ( ((ر.ک.ب))سزگین ، ج 1، جزء 2، ص 208ـ209) و نیز سیرة الهادی تألیف علی بن محمدبن عبیداللّه علوی ( ((ر.ک.ب))همان ، ج 1، جزء 2، ص 209).

ابن عَمّار احمدبن عبیداللّه ثقفی (متوفی 314 یا 319)، مورخ و ادیب کوفی ، تک نگاشتهای متعددی مانند المُبیِّضة در مقاتل طالبیان ، الزیادات فی اخبار الوزراء در تکمیل اخبارالوزراء ابن جرّاح محمدبن داوود (متوفی 296) و نیز آثاری در شهادت حُجربن عَدی و مثالب معاویه و قیام عبداللّه طالبی نوشته بود. از این کتابها اکنون نشانی در دست نیست ، اما شاگرد ابن عمّار، ابوالفرج اصفهانی ، در الاغانی (رجوع کنید به فهارس کتاب الاغانی ، ص 92) و مقاتل الطالبیـّین (ص 162، 165) و نیز ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه (ج 5، ص 5 ـ6، ج 8، ص 119ـ120، ج 16، ص 47، 49) روایات بسیاری از او آورده اند.

از کتاب مهم السقیفة و فدک اثر احمدبن عبدالعزیز جوهری (متوفی 323)، ادیب و اخباری بصره و بغداد و از شاگردان محمدبن زکریا غلاّ بی ، که برخی او را بخطا در شمار نویسندگان شیعی یاد کرده اند (رجوع کنید به طوسی ، 1351، ص 36؛
قس ابن ابی الحدید، ج 16، ص 210؛
نیز رجوع کنید به صولی ، ص 64)، قطعاتی در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید (مثلاً رجوع کنید به ج 16، ص 210ـ234) باقی مانده که تدوین و منتشر شده است (چاپ محمدهادی امینی ، تهران 1401). ابوالفرج اصفهانی ، شاگرد ابوبکر جوهری ، روایات بسیاری از او در الاغانی (رجوع کنید به فهارس کتاب الاغانی ، ص 90ـ91) و مقاتل الطالبیـّین (رجوع کنید به فهرست ، ص 237، 239) آورده است .

از تألیفات و تک نگاشتهای بسیار عبدالعزیزبن یحیی جَلودی (متوفی 332)، اخباری و پیشوای امامیة بصره ( ((ر.ک.ب))ابن ندیم ، ص 128؛
نجاشی ، ص 240ـ244؛
طوسی ، 1351، ص 119)، چیزی باقی نمانده است . شاگردان جلودی در بصره کتابهای تاریخی متعددی تألیف کردند: ابوعلی صولی احمدبن محمد (زنده در 353) کتابی بزرگ به نام اخبار فاطمة تألیف کرد (طوسی ، 1351، ص 32؛
نجاشی ، ص 84) که ابن شهر آشوب از آن استفاده کرده است (رجوع کنید به مناقب آل ابی طالب ، ج 3، ص 331، 333، 337)؛
ابوبِشرعَمّی احمدبن ابراهیم (متوفی پس از 350) نیز تألیفاتی داشته که باقی نمانده است ، از جمله تک نگاشت او اخبار صاحب الزَنج که حاوی گزارشهایی مهم و دست اول ، با استفاده از اطلاعات جدّش مُعَلّی ' و کتابی به همین نام از عموی خود اسدبن معلّی عمّی ، اخباری امامی بصره ، بوده است ( ((ر.ک.ب))نجاشی ، ص 96، 106؛
طوسی ، 1351، ص 30).

روایات بسیاری از تک نگاشتهای تاریخی ابن عُقده ابوالعباس احمدبن محمدبن سعید هَمْدانی (متوفی 333)، محدّث بزرگ زیدی (رجوع کنید به طوسی ، 1351، ص 28ـ29؛
نجاشی ، ص 94ـ 95)، در آثار ابوالفرج اصفهانی ، مورخ و ادیب زیدی (رجوع کنید به طوسی ، 1351، ص 192)، آمده است (رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، 1383، ج 12، ص 215ـ217، و جاهای گوناگون ؛
همو، 1368، ص 164). ابوالفرج اصفهانی پاره ای از روایات استاد خود، ابوالحسن جَوّانی علی بن ابراهیم بن محمد، را که اخباری و محدّث بود ( ((ر.ک.ب))نجاشی ، ص 262ـ263) ثبت کرده است .

از تألیفات ابوطالب انباری (متوفی 356) و ابوالجیش بلخی (متوفی 367) با نامهای فدک و اخبار فاطمه (همان ، ص 232ـ233، 422) نشانی در دست نیست . همچنین کتابهای تاریخی احمدبن ابراهیم بن ابی رافع صَیمری (متوفی نیمة دوم سدة چهارم )، محمدبن حسن طوسی (متوفی 460) فقیه و متکلم نامور امامی ، و عیسی بن مهران مُستَعطِف (رجوع کنید به طوسی ، 1351، ص 32، 116، 161؛
قس حجتی ، ص 662) به دست ما نرسیده است . از میان تک نگاشتهای تاریخی ابن بابویه محمدبن علی بن حسین قمی (رجوع کنید به نجاشی ، ص 390ـ392) نیز تنها عیون اخبارالرضا در شرح احوال و اخبار امام هشتم باقی است که شیوة روایی دارد.

کتاب الجَمَل و النُصرة لسیّد العِترة فی حرب البصرة تألیف شیخ مفید محمدبن محمدبن نُعمان عُکبَری بغدادی (متوفی 413)، متکلم بزرگ و فقیه و محدّث ناقد امامی ، اوج تک نگاشتهای خبری در تاریخ نگاری شیعی است . جنگ جمل به منزلة نخستین جنگ میان مسلمانان ، که منشأ برخی احکام فقهی مانند قِتال اهل بَغی و نیز مباحث کلامی گردید، موضوع این اثر مهم و مفصّل است . کتاب الجمل مرکّب از دو بخش کلامی و تاریخی و نمایندة کتابهایی است که اکنون در دست نیستند. افزون بر این ، مؤلف اخبار و روایات را با نظمی منطقی و ضمن رعایت امانت ، نقد و تحلیل کرده و با پرهیز از تعصب به ریشه یابی حادثه و نتیجه گیری پرداخته است ( ((ر.ک.ب))ص 47ـ 48، 423).

د) تاریخ اهل بیت . از تعدادی از تاریخهای بیشماری که در بارة زندگانی ائمه علیهم السلام نگاشته شده ، امروزه نشانی در دست نیست . از نخستین این تألیفات ، انساب الائمة و موالیدهم الی صاحب الامر است که آن را به ناصرکبیر حسن بن علی اُطروش ، پیشوای علوی و فرمانروای طبرستان (حک : 301ـ 304)، نسبت می دهند (نجاشی ، ص 57 ـ 58). برخی دیگر از این آثار عبارت اند از: الانوار فی تواریخ ( تاریخ ) الائمة از ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی (متوفی 311) پیشوای متکلمان امامی بغداد (طوسی ، 1351، ص 12ـ13؛
ابن شهرآشوب ، معالم العلماء ، ص 6ـ7) که ابن بابویه در کمال الدین (ج 2، ص 474) از او نقل کرده است ؛
الضیاء فی تاریخ الائمة احمدبن ابراهیم صَیمری در نیمة دوم سدة چهارم (طوسی ، 1351، ص 32)؛
آثاری متعلق به سده های چهارم تا ششم ، مانند الانوار فی تاریخ الائمة الابرار از ابن رائقه علی بن هبة اللّه موصلی ، سیرالانبیاء و الائمة از شمس الدین حسن بن حسین بن بابویه قمی معروف به حَسکا و تاریخ الائمة احمدبن ابی طالب طبرسی (منتجب الدین رازی ، ص 42ـ43، 109ـ110؛
ابن شهرآشوب ، معالم العلماء ، ص 21).

با اینحال ، شماری از آثار در بارة سیرة امامان در دست است ، از جمله تاریخ یعقوبی (زنده در 292) که در ضمن وقایع تاریخ جهان و اسلام ، شرحی کوتاه از زندگانی امامان شیعه دارد و الکافی ، اثر فقهی ـ حدیثیِ محمدبن یعقوب کُلینی رازی (متوفی 328) که حاوی فصلی در امامت و سیره و موالید امامان است و تاریخ اهل البیت (تألیف پس از 329) از مؤلفی ناشناخته ، مشتمل بر روایاتی از ائمه با سند روایی متصل در باب ولادت و وفات و جنبه هایی از سیرة پیامبر و حضرت فاطمه و امامان علیهم السلام . این کتاب را برخی به ابن ابی الثلج نسبت داده اند (رجوع کنید به تاریخ اهل البیت ، مقدمة حسینی ، ص 54 ـ 55) که کتابی با عنوان اخبار فاطمه و الحسن و الحسین داشته است (نجاشی ، ص 381ـ382).

بدون تردید کتاب الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد تألیف شیخ مفید (متوفی 413) نخستین کتاب جامع و استوارترین تاریخ روایی در زندگانی ائمه است که به لحاظ سبک و محتوا بر آثار پس از خود تأثیر نهاده و مأخذ اساسی تألیفات بعدی بوده است (قم 1413).

شریف رضی محمدبن حسین موسوی (متوفی 406) تألیف اثری جامع در زندگی و سیرة دوازده امام را با احتوا بر اخبار برگزیده و سخنان نیکوی آنان ، در 383 با نگارش خصائص الائمة آغاز کرد، اما از آن میان ، فقط بخش مربوط به زندگانی امام علی به انجام رسید (رجوع کنید به شریف رضی ، ص 36ـ37؛
نهج البلاغه ، مقدمة شریف رضی ، ص کو ـ کح ).

روضة الواعظین و بصیرة المتّعظین اثر محمدبن حسن فَتّال نیشابوری (متوفی 508) که در اصل به مثابه کتابی اخلاقی و مشتمل بر مواعظ تألیف شده ، حاوی تاریخ پیامبر و اهل بیت و مناقب آنان است (چاپ محمدمهدی خرسان ، نجف 1386).

امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (متوفی 548) با بهره گیری از منابع متعدد، بویژه الارشاد شیخ مفید (مثلاً ((ر.ک.ب))طبرسی ، ج 2، ص 32)، اِعلام الوَری ' باَعلام الهدی ' را تألیف کرد که بخش اول آن در سیرة پیامبر و زندگی فاطمة زهرا و بخشهای سه گانة بعدی در زندگانی دوازده امام علیهم السلام است . تاج المَوالید او نیز به ذکر ولادت و وفات چهارده معصوم اختصاص دارد (چاپ ضمن مجموعة نفیسة ، قم 1396).

افزون بر این ، آثاری در بیان معجزات و خصایص و فضایل و مناقب امامان تألیف شد که برخی با مباحث کلامی آمیخته بود. از کهنترین این آثار دلائل الائمة اثر محمدبن مسعود عیّاشی (ابن ندیم ، ص 245؛
طوسی ، 1351، ص 138) و دلائل الائمة و معجزاتهم تألیف ابن بابویه (نجاشی ، ص 391) است . دلائل الامامة محمدبن جَریربن رستم طبری (نیمة اول سدة چهارم ؛
نجف 1383/ 1963) و الخرائج و الجرائج قطب الدین سعیدبن هبة اللّه راوندی (متوفی 573؛
قم 1409) در بیان سیره و معجزات پیامبر و دوازده امام ، نمونه های موجود از چنین آثاری است .

کتابهایی با عنوان «الفضائل » از مؤلفانی همچون اَبان بن تَغلب (طوسی ، 1351، ص 18) شاذان بن جبرائیل قمی (متوفی 660؛
نجف 1381/ 1962)، و نیز کتاب عبدالرحمان بن احمد نیشابوری (متوفی سدة پنجم ؛
چاپ محمدباقر محمودی ، تهران 1414) به نام الاربعین عن الاربعین فی فضائل علیٍّ امیرالمؤمنین ، در بیان برتریها و صفات برجستة امامان است . «مَناقب * » عنوان دسته ای دیگر از چنین آثاری است ( ((ر.ک.ب))طوسی ، 1351، ص 30، 58، 89، 172؛
نجاشی ، ص 354؛
منتجب الدین رازی ، ص 150، 192). مشهورترین کتاب موجود، مَناقب آل ابی طالب تألیف ابن شهر آشوب مازندرانی (متوفی 588)، محدّث و فقیه و مفسر امامی ، اثری است جامع که با ذکر مناقب و سیرة پیامبر اکرم آغاز می شود و با مناقب و زندگانی ائمه ادامه می یابد (4 جلد، قم ، انتشارات علامه ).

بهاءالدین اِربِلی * (متوفی 693)، محدّث و شاعر و ادیب امامی ، با تألیف کشف الغُمّة فی معرفة الائمة در سیرة چهارده معصوم علیهم السلام ، شیوه ای را که برخی نویسندگان شیعه برای تقریب دیدگاههای اعتقادی آغاز کرده بودند، به شکل بارزتری مطرح ساخت . وی ابتدا روایات را از طریق اهل سنّت و سپس شیعه نقل کرده و از منابع هر دو گروه بهره گرفته است ؛
ازینرو، تاکنون شهرت و تداول یافته است .

ه ) تاریخهای عمومی و دودمانی . پیش از ظهور مورخان بزرگی همچون یعقوبی و مسعودی و هم زمان با ظهور اخباریان نامداری چون ابن اسحاق و ابومخنف اَزدی و هشام بن محمد کلبی و نصربن مُزاحم مِنقری که به تشیع اعتقاد یا دست کم گرایش داشتند، اَبان بن عثمان اَحمَر بَجَلی از نخستین اخباریان شیعی است که در کوفه و بصره ظهور یافت . وی که از اصحاب و راویان امام صادق و امام کاظم علیهماالسلام بود، کتابی بزرگ و حاوی بخشهایی به هم پیوسته به نام المبدأ و المبعث و المغازی و الوفاة و السقیفة و الردّة نوشت (طوسی ، 1351، ص 18؛
یاقوت حموی ، 1993، ج 1، ص 39؛
قس نجاشی ، ص 13؛
طوسی ، 1380، ص 352، 375) که مانند اثر جامع ابن اسحاق زمینه ساز و الهام بخش تاریخهای عمومی گردید. کسانی همچون ابوعُبیده مَعمَربن مُثنّی و محمدبن سلاّ م جُمَحی مطالبی در اخبار شعرا و انساب و ایام عرب از او روایت کرده (نجاشی ، همانجا) و یعقوبی (ج 2، ص 6) و علی بن ابراهیم قمی (مثلاً ((ر.ک.ب))ج 1، ص 39، 54، 178، 254، ج 2، ص 352) و طبرسی (مثلاً رجوع کنید به ج 1، ص 179، 213، 246ـ247، 251: روایاتی در بارة مغازی ) در آثار خود از کتاب وی مطالبی نقل کرده اند. ابان گزارشهای خود را به شیوة اخباریان با ذکر سند همراه کرده است . مجموعه ای از روایات او منتشر شده است (چاپ جعفریان ، قم 1375 ش ).

ابوحُذَیفه اسحاق بن بِشربن محمد بخاری (متوفی 206)، اخباری خراسانی اهل سنّت ، که از وی در شمار اصحاب و راویان امام صادق یاد شده و برخی علمای رجالی شیعه او را توثیق کرده اند (رجوع کنید به طوسی ، 1380، ص 149؛
نجاشی ، ص 72؛
مفید، 1374ش ، ص 137)، المبتدأ را تألیف کرد (ابن ندیم ، ص 106؛
یاقوت حموی ، 1993، ج 2، ص 622ـ623) که از داستان آفرینش تا بخشهایی از سیرة پیامبر اسلام را دربرداشته و قسمتهایی از آغاز و پایان آن باقی است (رجوع کنید به سزگین ، ج 1، جزء2، ص 99). کتاب الفتوح او نیز که می توان آن را از لحاظ توالی زمانی دنبالة اثر پیشین دانست ، تا سدة نهم باقی بوده است ( ((ر.ک.ب))همان ، ص 100). تک نگاشتهای دیگر ابوحذیفه ، سیر حوادث را تا زمان امام علی دربرمی گیرد (رجوع کنید به ابن ندیم ؛
مفید، 1374ش ، همانجاها).

برخی تک نگاشتهای ابواسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی ، مانند المبتدأ و السیرة و المغازی ، را می توان بخشهایی جداگانه از تاریخی عمومی ، همانند کتاب ابان بن عثمان ، شمرد. ثقفی نخست زیدی بود و سپس به امامیه گروید. دیگر آثار متعدد وی زنجیره ای پیوسته از حوادث تاریخ اسلام را تا قیام مختار و سپس حوادثی پراکنده را تا اوایل خلافت عباسیان دربرمی گیرد (رجوع کنید به طوسی ، 1351، ص 4ـ6؛
نجاشی ، ص 16ـ 18). از میان آثار او الغارات باقی است که به موضوع تاخت وتازهای سپاهیان معاویه در مناطق شیعه نشین و تحت حاکمیت امام علی می پردازد (چاپ سیدجلال الدین حسینی محدّث ، تهران 1354 ش ).

از کتاب وقایع نگارانة فقیه و مورخ امامی ، ابن قولویه جعفربن محمد قمی (متوفی 368 یا 369)، به نام تاریخ الشهور و الحوادث فیها (نجاشی ، ص 123ـ124) اثری در دست نیست .

ابوالحسن علی بن محمد شِمشاطی عَدَوی (زنده در 377)، ادیب و مورخ موصلی که به دستگاه حمدانیان پیوست ، نیز مختصر تاریخ الطبری را در سه هزار برگ با حذف اسانید و روایات مکرر تاریخ طبری فراهم آورد و سیر حوادث را از 303 تا روزگار خود ادامه داد (همان ، ص 263ـ264؛
ابن ندیم ، ص 171ـ172، 291؛
یاقوت حموی ، 1993، ج 4، ص 1907). از این کتاب نیز نشانی در دست نیست .

دیگر کتاب مهم تاریخ عمومی به شیوة سالشمار، معادن الذهب فی تاریخ الملوک و الخلفاء و ذوی الرتب تألیف مورخ و ادیب شیعی ، ابن ابی طَیّ یحیی بن حمید حلبی (متوفی 630)، بوده که در دست نیست و کسانی مانند ابن خلّکان (ج 1، ص 259) و ابوشامه (مثلاً رجوع کنید به قسم 1، ص 342) و ابن فُرات (ج 4، جزء 1، ص 29ـ30، 65ـ66، 90، 94ـ 95) از آن استفاده کرده اند.

کتاب الفخری فی الا´داب السلطانیة و الدول الاسلامیة (تألیف در 701)از ابن طِقطَقی ' صفی الدین محمدبن علی ابن طباطبا، ادیب و مورخ امامی ، در فصل اول به علم سیاست و آداب کشورداری ــ با توجه به اندرزنامه ها و آثار کهن ایرانی ــ پرداخته و در فصل دوم گزارشی خلاصه از تاریخ عمومی اسلام از رحلت پیامبر تا انقراض خلافت عباسیان و سقوط بغداد در 656 آورده است که حاوی بخشی مهم در شرح حال وزیران خلفای عباسی (رجوع کنید به ص 9ـ10، 247) و اظهارنظرهایی صریح و انتقادی است که قبلاً به دلایل سیاسی کمتر مجال بروز می یافت .

کتاب العباسی از معدود تاریخهای دودمانی است که نویسندگان شیعه تألیف کردند. این کتاب تألیف ابوعلی احمدبن اسماعیل بن سَمَکه بَجَلی (متوفی ح 350)، ادیب و مورخ قمی ، است . وی در دستگاه وزرای آل بویه ، مانند ابوالفضل ابن عمید، به تعلیم و تألیف پرداخت . شیخ طوسی ، العباسی را کتابی بزرگ و کامل و بی نظیر نزدیک هزار برگ در تاریخ خلفا و دولت عباسیان دانسته است (1351، ص 31؛
نیز ((ر.ک.ب))یاقوت حموی ، 1993، ج 1، ص 199؛
قس ابن ندیم ، ص 154؛
قفطی ، ج 1، ص 29). الرسالة فی بنی امیة از ابن عمّار احمدبن عبیداللّه ثقفی (متوفی 314 یا 319) نمونه ای دیگر از تاریخهای دودمانی است که اکنون در دست نیست .

مورخان شیعی در سده های پنجم تا هفتم تألیف سیره و مغازی پیامبر را ادامه دادند (رجوع کنید به منتجب الدین رازی ، ص 75، 80، 156؛
ابن شاکر کتبی ، ج 4، ص 271). سیرة امامان نیز پیوسته مورد توجه نویسندگان بود. محمدبن حسین محتسب کتابی در ده جلد به نام رامِش افزای آل محمد نوشت (منتجب الدین رازی ، ص 165ـ166). محمدبن حسین بن حسن رازی (سدة ششم و هفتم ) هم نزهة الکرام و بستان العوام را تألیف کرد (چاپ محمد شیروانی ، تهران 1361ـ1362 ش ) که از منابع ابن طاووس (متوفی 664)، محدّث و فقیه و مفسر امامی ، بود (کلبرگ ، ص 482ـ483). ابن طاووس کتابهایی در شرح واقعة کربلا نوشت ، از جمله کتاب اللَّهوف علی قتلی ' الطَّفوف . سیدمحمدبن ابی زیدبن عربشاه ورامینی نیز در 740، احسن الکبار فی معرفة الائمة الابرار را تألیف کرد (رجوع کنید به حسینی ، ج 2، ص 350ـ356؛
جعفریان ، ص 251).

بتدریج تکرار و شرحهای بیهوده به کتابهای تاریخی راه یافت و اغلب این کتابها فاقد روشهای علمی بود. البته استثناهایی هم وجود داشت . صوفیه در قرن نهم آثاری در شرح طبقات اولیا و مشایخ پدید آوردند که گاه شامل

بخشی از تاریخ اسلام و امامان شیعه با نگرش صوفیانه بود. همچنین باید به پاره ای از آثار سنّیان دوازده امامی اشاره کرد که بر تاریخ نگاری شیعه تأثیری دیرپا نهاد، از جمله روضة الشهداء (تألیف در اوایل قرن دهم ) نوشتة ملاحسین کاشفی در تاریخ انبیا و ائمه که حادثة کربلا را در قالبی ادبی و با نثری زیبا شرح داده است (جعفریان ، ص 265ـ267، 272).

پس از روی کارآمدن صفویان (906ـ 1135)، به تألیف سیرة پیامبر و اهل بیت و مقتل امام حسین علیهم السلام ، در کنار تاریخهای دودمانی ، توجه شد و برخی آثار کهن ، مانند کشف الغمّة فی معرفة الائمّة تألیف بهاءالدین اِرْبِلی ، بارها ترجمه شد. مشهورترین کتابی که در این دوره فراهم آمد، کتاب عظیم بحارالانوار * تألیف علامه محمدباقر مجلسی (متوفی 1110) است مشتمل بر احادیث پیامبر و ائمه که از منابع شیعه گردآوری شده است . مجلدات یازدهم تا پنجاه وسوم (از چاپ 110 جلدی ) این اثر دایرة المعارفی ، یک دوره تاریخ به شیوة روایی است مشتمل بر نبوت و قصص انبیا، سیره و معجزات پیامبر، امامت ، حوادث پس از پیامبر (با عنوان «فتن و محن »)، تاریخ خلفا و احوال و اخبار ائمه .

تا پایان دورة قاجار کتابهای بسیاری در زندگی و فضایل و مناقب اهل بیت و بویژه مقتل امام حسین تألیف شد که پاره ای از آنها تکرار آثار پیشین و برخی فاقد دقت و ارزش علمی بود. در دورة معاصر آثار بسیاری در موضوعات گوناگون ، مانند سیرة پیامبر و ائمه ، تاریخ تشیع و جنبشهای شیعی ، تاریخ اسلام و کتاب شناسی آثار شیعی و تراجم و طبقات تألیف شده است . بعضی از این آثار با انگیزة نشان دادن سهم علما و دانشمندان شیعی در فرهنگ و تمدن اسلامی ، به معرفی مشاهیر شیعه و آثار و خدمات علمی آنان پرداخته اند. علامه محسن امین عاملی (متوفی 1330 ش )، عالم مصلح و وحدت طلب امامی شام ، با پژوهشی گسترده در منابع ، اعیان الشیعة * را در تراجم و آثار رجال شیعه تألیف کرد. شیخ آقابزرگ طهرانی (متوفی 1348 ش )، عالم محقق ، نیز با پژوهشی وسیع مجموعة طبقات اَعلام الشیعة را به ترتیب الفبایی و سده ای ، در معرفی مشاهیر شیعة هر قرن (از سدة چهارم تا چهاردهم ) فراهم آورد.

برخی مؤلفان آثار با شیوه ای تحلیلی و انتقادی به مطالعه و تحقیق در سیرة نبوی و زندگانی امامان پرداخته اند و آرای مخالفان را کم وبیش بررسی کرده و به انتقادها و اتهامها پاسخ گفته اند. پس از تاریخ پیامبر اسلام نوشتة محمدابراهیم آیتی که اثری است نسبتاً جامع بر اساس منابع مختلف سیره ، باید از این کتابها یاد کرد: سیرة المصطفی و سیرة الائمة الاِثنَیْ عشر از هاشم معروف حسنی ، الصحیح من سیرة النبی الاعظم و تک نگاریهایی در زندگانی ائمه از سیدجعفر مرتضی عاملی ، تاریخ تحلیلی اسلام و آثاری متعدد در زندگی اهل بیت از سیدجعفر شهیدی و فروغ ابدیت و فروغ ولایت از جعفر سبحانی . آثار تحقیقی و انتقادی سید مرتضی عسکری محدودة وسیعی از تاریخ صدراسلام را دربرمی گیرد، آثاری چون معالم المدرستین ، عبداللّه بن سبا ، خمسون و مائة صحابی مختلق و احادیث ام المؤمنین عائشة . مرتضی مطهری ، راضی آل یاسین ، باقرشریف قُرشی و اسدحیدر تک نگاشتهایی در بارة زندگانی امامان دارند.

و) تاریخهای محلی . حجم فراوانی از آثار مورخان شیعه ، تاریخ محلی بوده است . این کتابها در بارة مکه و مدینه ، مراکز شیعه نشین مانند کوفه و سپس قم و ری ، که سده های متمادی پایگاه مهم فعالیت اخباریان و محدّثان و فقها و متکلمان شیعه بودند، بغداد پایتخت عباسیان ، و نیز شهرهایی مانند موصل که زمانی تحت حکومت دولت شیعی حمدانیان بود، تألیف شده است . بیشتر این کتابها اکنون در دست نیستند و تنها نام آنها یا نقل قولهایی از آنها در منابع آمده است .

در بارة مکه و مدینه ابوعبداللّه برقی ، محمدبن مسعود عیّاشی ، یحیی بن حسن عقیقی (متوفی 277)، علی بن احمد علوی عقیقی (سدة چهارم ) و ابن بابویه (رجوع کنید به طوسی ، 1351، ص 97، 13؛
نجاشی ، ص 335، 390؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 1، ص 349) آثاری داشتند.

در بارة کوفه نیز کتابهای متعددی با عنوان فضل الکوفة و مانند آن تألیف کردند. از آن میان ، از کسانی همچون ابراهیم بن محمد ثقفی ، ابن فضّال علی بن حسن ، سعدبن عبداللّه اشعری قمی (متوفی 299 یا 301)، ابن عقده ، و احمدبن علی نجاشی (متوفی 450) می توان یاد کرد (رجوع کنید به طوسی ، 1351، ص 5، 28ـ29، 76، 92؛
نجاشی ، ص 101).

محدّثان بزرگی همچون ابن جعابی و حسین بن عبیداللّه غَضائری (متوفی 411) در آثار خود به شرح ویژگیها و اخبار و طبقات محدّثان بغداد پرداختند (رجوع کنید به نجاشی ، ص 69، 394ـ 395). علی بن محمد شمشاطی عَدَوی نیز کتاب ( تاریخ ) الموصل ابوزکریا یزیدبن محمد اَزدی را به صورت سالشمار، از 322 تا حوادث روزگار خود، تکمیل کرد (همان ، ص 263ـ264).

ابوالحسین محمدبن بَحر رُهنی شیبانی (متوفی پیش از 330)، فقیه و محدّث و اخباری و نویسندة پرکار کرمانی ( ((ر.ک.ب))همان ، ص 384؛
قس طوسی ، 1351، ص 132؛
یاقوت حموی ، 1993، ج 6، ص 2434ـ2435؛
ابن حجر عسقلانی ، 1390، ج 5، ص 89)، کتابی با عنوان نِحَل العرب در بارة پراکندگی عربها در بلاد اسلامی ، مانند کرمان و سیستان و خراسان و طبرستان ، تألیف کرد که حاوی اطلاعاتی در بارة گرایشهای اعتقادی مردم و گزارشهایی هوادارانه در بارة شیعه بود (یاقوت حموی ، همانجا). یاقوت حموی در معجم البلدان از این کتاب بهره گرفته است (مثلاً ((ر.ک.ب))ج 2، ص 174، ج 3، ص 42ـ43، ج 4، ص 147).

از تاریخ قم حسن بن محمد قمی (تألیف در 378) اکنون تنها ترجمة فارسی پنج باب آن ، از 805 تا 806، باقی است که حاوی مطالبی در بارة ویژگیهای شهر و جغرافیای منطقه و تراجم رجال است (رجوع کنید به تاریخ قم * ).

از تاریخ الری ابوسعد آبی منصوربن حسین (متوفی 421 یا 422)، وزیر مجدالدولة بویی ، اثری در دست نیست ، اما مطالبی از آن را در آثار نویسندگان بعدی می توان یافت . یاقوت حموی از این کتاب نام برده (1965، ج 1، ص 57) و قطعاتی از آن را در شرح حال ابوالفتح ابن العمید و صاحب بن عباد (وزرای آل بویه ) و همچنین قابوس بن وشمگیر نقل کرده است (1993، ج 2، ص 690ـ694، ج 4، ص 1892ـ 1895، ج 5، ص 2187ـ 2188).

منتجب الدین رازی نیز اثر مهمی با عنوان تاریخ الری داشته که امروزه مفقود است . رافعی قزوینی (ج 3، ص 274ـ 275) آن را تاریخی بزرگ خوانده و سُبکی (ج 7، ص 90) از آن نقل کرده است . ابن حجر عسقلانی نیز در لسان المیزان ، تراجم بسیاری را از آن برگرفته است (برای مثال رجوع کنید به ج 1، ص 85، 92، 106).

ز) کتب انساب . نسب شناسان بزرگ شیعی مانند هشام بن محمد کلبی در سدة دوم تألیف آثار اساسی بر محور شرح انساب قبایل و افراد را که متضمن آگاهیهای تاریخی بود، آغاز کردند. پس از آن نیز دیگر نسب شناسان شیعی ، همچون ابوجعفر محمدبن سَلَمه یَشکُری (متوفی ح 230) و علی بن محمدبن عباس بن فَسانجُس و علی بن محمد شمشاطی (زنده در 377)، در بارة انساب و اخبار و ایامِ قبایل و رجال عرب آثاری تألیف کردند (رجوع کنید به نجاشی ، ص 263ـ264، 269، 333).

افزون بر این ، از سدة سوم به بعد آثار فراوانی در بارة تبارنامة طالبیان و انساب و اعقاب علویان ، اغلب به قلم سادات علوی ، تألیف شد که ظاهراً انگیزة حق خواهی و منازعات سیاسی در پدیدآمدن آنها تأثیر داشته است . از قدیمترین این آثار، نسب آل ابی طالب از ابوالحسین یحیی بن حسن بن جعفر عُبَیدلی عَقیقی (متوفی 277) است (طوسی ، 1351، ص 178ـ179؛
نجاشی ، ص 441ـ442) که نسخه ای از آن باقی است (سزگین ، ج 1، جزء2، ص 61). این کتاب و همچنین مقاتل الطالبیّین محمدبن علی بن حمزة علوی ( ((ر.ک.ب))نجاشی ، ص 347ـ 348) از منابع ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیّین بوده است (رجوع کنید به ص 7، 13ـ14، 81، 85، 228، و جاهای گوناگون ). کتاب ابوالفرج اصفهانی اثری است مهم و مشهور که از جمع روایات و تألیفات کهن به دست ما رسیده است . ابوالفرج این کتاب را در سرگذشت و قیام و قتل و شهادت فرزندان ابوطالب ، از زمان پیامبر اکرم تا تألیف کتاب در 313، گرد آورد (رجوع کنید به ص 4). ابن جِعابی (متوفی 355) و نُعَیمی ( ((ر.ک.ب))نجاشی ، ص 394ـ395) و مؤلفانی از سدة پنجم و ششم ( ((ر.ک.ب))منتجب الدین رازی ، ص 10، 28، 80، 111) نیز آثار متعددی در اخبار و انساب و مناقب طالبیان پدید آوردند.

از دیگر آثار کهن در انساب ، تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب از شیخ الشرف ابوالحسن محمدبن ابی جعفر عُبَیدلی (متوفی 435)، نسب شناس بزرگ شیعة علوی ، است که آن را به روش تشجیر و تفریع تألیف کرد و شاگردش ابن طباطبا حسین بن محمد حسنی (متوفی 449) تکمله و تعلیقاتی بر آن نوشت . دیگر شاگرد عبیدلی ، ابن صوفی ابوالحسن علی بن محمد عُمَری (متوفی ح 466)، المَجدی را در انساب طالبیان با تأکید بر تبار ائمه و علویان نوشت که پس از آن منبع مهم نویسندگانی همچون ابونصر بخاری در سرّالسلسلة العلویة گردید.

علی بن زید بیهقی مشهور به ابن فُندُق (متوفی 565) که دست کم گرایش به تشیع داشته است ، لُباب الانساب و الالقاب و الاعقاب را تألیف کرد که از منابع مهم انساب و در عین حال ، مشتمل بر آگاهیهای تاریخی ارزشمند بویژه در بارة وضع شیعه در خراسان است . این کتاب جداول بسیاری دارد (رجوع کنید به بیهقی * ، ظهیرالدین ).

الاصیلی فی انساب الطالبیّین با استفاده از منابعی مانند المجدی و به شیوة تشجیر تألیف شده و به ابن طِقطَقی ' (متوفی 709) منسوب است . بعداً تاج الدین بن محمد بن حمزة حسینی حلبی کتابی با نام غایة الاختصار فراهم کرد که بجز حذف اعقاب ، که به یادکرد فرزندان و نوادگان اختصاص داشته ، در بخش تراجم عیناً با الاصیلی مطابق است (الاصیلی ، مقدمه ، ص 20ـ21).

ابن عِنَبه (متوفی 828)، دیگر نسب شناس و مورخ شیعی ، آثار متعددی در انساب نوشت ، از جمله عُمدة الطالب فی انساب آل ابی طالب به عربی و الفصول الفخریّة فی اصول البریّة به فارسی .

ح ) کتب طبقات و رجال . آثاری که با عنوان طبقات و رجال و تاریخ (رجال ) پدید آمد، بخشی از تاریخ نگاری شیعه را شکل داد. علم رجال به مثابه روشی برای معرفت درجة وثوق راویان حدیث پدید آمد و نخست در خدمت فقه قرار گرفت و سپس در بررسی همة متون خبری که با سلسلة اسناد عرضه می شد، به کار رفت . بدین منظور از سده های نخستین هجری کتابهایی در شرح حال راویان و محدّثان تألیف شد که با مطالبی در بارة جرح و تعدیل و احیاناً آثار و تألیفات آنان همراه بود.

از نخستین این آثار، «طبقات الرجال » بود که آن را ابوجعفر برقی به منزلة بخشی از کتاب المحاسن خود تألیف کرد ( ((ر.ک.ب))طوسی ، 1351، ص 20ـ21). علامه حلی (متوفی 726) در خلاصة الاقوال ظاهراً به این کتاب عنایت داشته است (خوئی ، ج 1، ص 101؛
در بارة کتابی که با نام رجال برقی در دست است رجوع کنید به برقی * ، ابوجعفر).

پس از آن نیز کسانی همچون سعدبن عبداللّه بن ابی خلف اشعری قمی (متوفی 301 یا 299)، عبدالعزیزبن اسحاق بن جعفر (زنده در 326)، ابن جِعابی و ابن ابی طَیّ (متوفی ح 630) آثاری در بارة محدّثان و راویان شیعه به روش طبقات تألیف کردند (رجوع کنید به طوسی ، 1351، ص 119، و پانویس ؛
نجاشی ، ص 177، 394ـ 395، 436؛
ابن حجر عسقلانی ، 1412، ج 6، ص 689).

میراث رجالی شیعه اساساً وامدار تألیفات ارزشمند شیخ الطائفه ابوجعفر محمدبن حسن طوسی (متوفی 460) است و از میان چهار کتاب اصلی علم رجال شیعه که به دست ما رسیده ، سه کتاب از آنِ شیخ طوسی است که مأخذ مهم کتابهای بعدی تا به امروز بوده است . سه کتاب طوسی اینهاست : اختیار معرفة الرجال که در واقع تلخیص و تهذیب و احتمالاً تصحیح رجال ابوعمرو محمدبن عمربن عبدالعزیز کَشّی (متوفی ح 340) است (کشی ، مقدمة واعظ زادة خراسانی ، ص 6)؛
رجال که به ترتیب زمانی و نیز به ترتیب الفبایی است و در ذکر کسانی است که از معصوم باواسطه یا بی واسطه روایت کرده اند و هستة اولیة آن رجال ابن عُقده ابوالعباس احمدبن محمدبن سعید هَمْدانی (متوفی 333)، محدّث و رجالی زیدی ، بوده که به راویان امام صادق علیه السلام اختصاص داشته است ( ((ر.ک.ب))طوسی ، 1380، ص 2؛
همو، 1351، ص 28ـ29)؛
الفهرست در ذکر تألیفات و «اصول » شیعه و طرق و اسانید آن به همراه شرح حال راویان و اصحاب ائمه . رجال نجاشی ابوالعباس احمدبن علی کوفی (متوفی 450) چهارمین کتاب اصلی رجال شیعه است که ظاهراً ناظر به الفهرست طوسی است و در مواردی به تصحیح و تفصیل آن پرداخته و حاوی مدخلهای جدید است . دو کتاب اخیر را در کنار آثاری که بعداً به منزلة ذیل آنها فراهم آمد، یعنی مَعالم العلماء ابن شهرآشوب و فهرست منتجب الدین علی بن عبیداللّه رازی (زنده در 600)، می توان تاریخ فرهنگی شیعه از آغاز تا اواخر سدة ششم دانست .

نیز رجوع کنید به رجال * ، علم ؛
طبقات *


منابع :
(136) آقابزرگ طهرانی ؛
(137) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1385ـ1387/ 1965ـ1967، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(138) ابن بابویه ، کمال الدین و تمام النعمة ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1363؛
(139) ابن حجر عسقلانی ، الاصابة فی تمییز الصحابة ، چاپ علی محمد بجاوی ، بیروت 1412/ 1992؛
(140) همو، لسان المیزان ، حیدرآباد دکن 1329ـ1331، چاپ افست بیروت 1390/ 1971؛
(141) ابن خلّکان ؛
(142) ابن شاکر کتبی ، فوات الوفیات ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1973ـ1974؛
(143) ابن شهرآشوب ، معالم العلماء ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1353/ 1934؛
(144) همو، مناقب آل ابی طالب ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم ( بی تا. ) ؛
(145) ابن طقطقی ، الفخری فی الا´داب السلطانیة و الدول الاسلامیة ، چاپ محمود توفیق کتبی ، مصر 1340؛
(146) ابن فرات ، تاریخ ابن الفرات ، ج 4، جزء 1، چاپ حسن محمد شماع ، بصره 1386/ 1967؛
(147) ابن ندیم ؛
(148) ابوالفرج اصفهانی ، کتاب الاغانی ، قاهره 1383، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(149) همو، مقاتل الطالبیّین ، چاپ احمد صقر، قاهره 1368/ 1949؛
(150) ابوشامه ، عیون الروضتین فی اخبار الدولتین ، چاپ احمد بیسومی ، دمشق 1991؛
(151) تاریخ اهل البیت علیهم السلام نقلاً عن الائمة الباقر و الصادق و الرضا و العسکری عن آبائهم علیهم السلام و بروایة کبار المحدثین و المورخین ، چاپ محمدرضا حسینی ، قم : آل البیت ، 1410؛
(152) تستری ؛
(153) رسول جعفریان ، منابع تاریخ اسلام ، قم 1376ش ؛
(154) محمدباقر حجتی ، «بررسی آثار شیخ طوسی و گزارش نسخه های خطی آنها با ترتیب تاریخ تحریر»، در یادنامة شیخ طوسی ، به کوشش محمد واعظ زادة خراسانی ، ج 3، مشهد: دانشگاه فردوسی ، 1354ش ؛
(155) احمد حسینی ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی مدظله العالی ، قم 1354ـ1376ش ؛
(156) خوئی ؛
(157) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی ، التدوین فی اخبار قزوین ، چاپ عزیزاللّه عطاردی ، بیروت 1408/ 1987؛
(158) عبدالوهاب بن علی سبکی ، طبقات الشافعیة الکبری ، چاپ محمودمحمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره 1964ـ1976؛
(159) فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، ج 1، جزء2، نقله الی العربیه محمود فهمی حجازی ، ریاض 1403/ 1983؛
(160) محمدبن حسین شریف رضی ، خصائص الائمة علیهم السلام ، چاپ محمدهادی امینی ، مشهد 1406؛
(161) محمدبن یوسف صالحی شامی ، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد ، ج 4، چاپ ابراهیم ترزی و عبدالکریم عزباوی ، قاهره 1411/ 1990؛
(162) محمدبن یحیی صولی ، اخبارالراضی باللّه و المتقی للّه ، چاپ هیورث دن ، بیروت 1399/ 1979؛
(163) فضل بن حسن طبرسی ، اعلام الوری بأعلام الهدی ، قم 1417؛
(164) محمدبن حسن طوسی ، رجال الطوسی ، نجف 1380/ 1961؛
(165) همو، الفهرست ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم ، نجف 1356/ 1937، چاپ افست قم 1351ش ؛
(166) علی بن ابی طالب (ع )، امام اول ، نهج البلاغه ، ترجمة جعفر شهیدی ، تهران 1371ش ؛
(167) فهارس کتاب الاغانی لابی الفرج الاصفهانی ، بیروت : داراحیاء التراث العربی ، 1407/ 1987؛
(168) علی بن یوسف قفطی ، انباه الرواة علی انباه النحاة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، ج 1، قاهره 1369/ 1950؛
(169) علی بن ابراهیم قمی ، تفسیر القمی ، بیروت 1412/ 1991؛
(170) محمدبن عمر کشی ، اختیار معرفة الرجال ، ( تلخیص ) محمدبن حسن طوسی ، چاپ حسن مصطفوی ، مشهد 1348ش ؛
(171) اتان کلبرگ ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او ، ترجمة علی قرائی و رسول جعفریان ، قم 1371ش ؛
(172) محمدبن محمد مفید، الافصاح فی الامامة ، قم 1413 الف ؛
(173) همو، تصحیح اعتقادات الامامیه ، چاپ حسین درگاهی ، قم 1413 ب ؛
(174) همو، الجمل و النصرة لسیّد العترة فی حرب البصرة ، چاپ علی میرشریفی ، قم 1374 ش ؛
(175) همو، کتاب الامالی ، چاپ حسین استادولی و علی اکبر غفاری ، قم 1403؛
(176) علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی ، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم ، چاپ عبدالعزیز طباطبائی ، بیروت 1406/1986؛
(177) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسامی مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407؛
(178) نصربن مزاحم ، وقعة صفّین ، چاپ عبدالسلام محمدهارون ، قاهره 1382، چاپ افست قم 1404؛
(179) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1993؛
(180) همو، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛
(181) یعقوبی .

/ محمدرضا ناجی /



5) تاریخ نگاری اسماعیلیان . به طور کلی تاریخ نگاری اسماعیلیان ارتباط نزدیکی با ویژگیهای نهضت و نیز وضع سیاسی آنان داشته است . اسماعیلیان را اغلب دشمنان بیشمارشان اذیت و آزار می کردند و درنتیجه آنان مجبور به تقیه بودند. اکثر مؤلفان اسماعیلی ، علما و متفکران این نهضت بودند که معمولاً به عنوان داعی در سرزمینهای گوناگون ، بخصوص خارج از محدوده های دولتهای اسماعیلی ، به اشاعة مذهب اسماعیلی می پرداختند. آنان به علت سابقة تعلیم خود و نیز به سبب لزومِ سرّی نگهداشتن فعالیتهای خود در سرزمینهای مخالفان خود، علاقة خاصی به تدوین تواریخ سالشمار یا دیگر انواع گزارشهای تاریخی نداشتند، لذا جای تعجب نیست که پس از کشف تعداد کثیری از متون اسماعیلی در اوایل قرن چهاردهم تنها شمار معدودی نوشته های تاریخی یافت شد و این امر خود دالّ بر بی علاقگی اسماعیلیان به تاریخ نگاری است ( ((ر.ک.ب))مجدوع ؛
ایوانوف ؛
پوناوالا ). معدود آثار تاریخی که مؤلفان اسماعیلی نوشته اند، اینهاست : افتتاح الدعوة قاضی نعمان که تألیف آن در 346 به پایان رسیده و قدیمترین اثر مستقل اسماعیلی در متون به جا ماندة اسماعیلی است که زمینة استقرار خلافت فاطمی را در بر دارد. در دوره های متأخر قرون میانه فقط یک تاریخ عمومی در بارة نهضت و مذهب اسماعیلی تألیف شد و آن عیون الاخبار نوشتة ادریس عمادالدین (متوفی 872)، نوزدهمین داعی مطلق اسماعیلیان مستعلوی ـ طیّبی ، است . این کتاب در هفت مجلد تنظیم شده و شرح وقایع را از روزگار پیامبر و اولین ائمة شیعه تا آغاز دعوت طیبّی در یمن ، یعنی تا نیمة اول قرن ششم ، در بر می گیرد. گفتنی است که در تاریخ نگاری اسماعیلیان ، تاریخ اسماعیلیه در دورة پیش از فاطمیان به طور عام و مرحلة آغازین نهضت اسماعیلی به طور خاص در ابهام مانده است . گزارشهای کوتاه اما فوق العاده مهم دیگری در بارة بعضی وقایع تاریخی اسماعیلیه وجود دارد که از مهمترین آنها رسالة استتارالامام تألیف احمدبن ابراهیم نیسابوری ، داعی فاطمی ، است که در آن مهاجرت عبداللّه الاکبر (یکی از امامان اسماعیلی در دورة قبل از فاطمیان یعنی «دورة ستر» در تاریخ اسماعیلیه ) به سلمیّه و فرار امام بعدی ــ که بنیانگذار سلسلة فاطمیان شد ــ از شام به شمال افریقا، بتفصیل گزارش شده است .

از سوی دیگر، در تاریخ پرحادثة اسماعیلیه دو دوره وجود داشته که در آنها اسماعیلیان به نوشته های تاریخی توجه خاص کردند و آثاری در زمینة تاریخ نگاری پدید آوردند یا آثاری برایشان پدید آوردند که می توان آنها را تواریخ یا وقایعنامه های رسمی تلقی کرد. اسماعیلیان در دورة فاطمی و دورة الموت دولتهایی از آن خود، و سلسله هایی از خلفا و حکمرانان داشتند که لازم بود رویدادها و حوادث سیاسی این دولتها و سلسله ها را مورخان و وقایع نگاران معتمد آنان بنویسند. در دورة فاطمیان ، بخصوص بعد از انتقال مقر دولت فاطمی از افریقیه به مصر در 362، عده ای از مورخان اسماعیلی و غیراسماعیلی ، مانند ابن زولاق (متوفی 386)، مُسبحی (متوفی 420) و قُضاعی (متوفی 454) که هر سه غیراسماعیلی بودند، تاریخهایی در بارة دولت و سلسله خلفای فاطمی نوشتند، اما این آثار، بجز چند مورد، پس از سقوط خلافت فاطمیان از بین رفت (دفتری ، 1375 ش ، ص 169ـ 178؛
فؤاد سید، ص 1ـ41؛
هَمْدانی ، ص 234ـ 247). ایوبیان سنّی مذهب که در مصر جانشین فاطمیان شدند، کتابخانه های معروف فاطمیان در قاهره ، از جمله کتابخانة دارالعلم ، را نابود کردند و به آزار اسماعیلیان پرداخته ادبیات مذهبی آنان را نیز از میان بردند.

اسماعیلیان دورة فاطمی گذشته از منابع تاریخی صرف ، چندین شرح حال از نوع سیره نیز پدید آوردند که ارزش تاریخی فراوان دارد. از میان آثار به جا مانده از این گروه می توان از این آثار نام برد: سیرة جعفربن علی ، وی حاجبِ عبیداللّه مهدی بود و عبیداللّه مهدی مؤسس سلسلة فاطمی بود؛
سیرة استاذ جوذر (متوفی 363) که یکی از رجال و محارم فاطمیان بود؛
و نیز سرگذشتنامه ای نوشتة مؤید فی الدین شیرازی (متوفی 470) که بیست سال در قاهره داعی الدعاة بود. سرگذشتنامه های دیگری نیز وجود داشته که از آنها چیزی جز نقل قولهایی در کتب دیگر باقی نمانده است ، از جمله شرح حال داعی ابوعبداللّه شیعی (متوفی 298) که خودش نوشته بوده و قاضی نعمان در افتتاح الدعوة از آن نقل کرده ، و سیرة امام المهدی که داعی ادریس از آن در عیون الاخبار گزیده هایی آورده است .

دورة فاطمیان از لحاظ داشتن اسناد باارزش تاریخی ، غنی بوده است . این اسناد که از دیوان انشای دستگاه خلافت فاطمی صادر می شده شامل رسایل گوناگون ، نامه ها و فرمانها و مجادلات ، است (رجوع کنید به مستنصر باللّه ؛
استرن ). بسیاری از این اسناد در صبح الاعشی ' قلقشندی (متوفی 821) و مکتوبات دیگر بعدی از طریق نقل حفظ شده است .

اسماعیلیان نزاری دورة الموت (483ـ654) نیز دارای سنّت تاریخ نگاری ویژة خود بودند. آنان نوشته ها و آثار عقیدتی معدودی به زبان فارسی داشتند و نیز وقایعنامه هایی به فارسی تألیف کردند که اتفاقات دولت نزاری ایران را بر حسب دوران حکمفرمایی هریک از خداوندان الموت در بر می گرفت (دفتری ، 1992، ص 91ـ97؛
نیز رجوع کنید به همو، 1375 ش ، ص 369ـ379). سنّت تاریخ نگاری نزاریه با اثری به نام سرگذشت سیدنا آغاز شد. این کتاب شرح حال حسن صبّاح (متوفی 518) و شرح اتفاقات مهم دورة حکمرانی او بود. تاریخ وقایع دورة جانشین حسن صبّاح ، یعنی کیا بزرگ امید (518ـ532)، در وقایعنامة دیگری به نام کتاب بزرگ امید نوشته شد. رویدادهای دولت نزاری ایران در دوره های بعد را تاریخ نگارانی مانند دهخدا عبدالملک بن علی فشندی که فرمانده قلعة میمون دز نیز بود، و رئیس حسن صلاح الدین منشی بیرجندی که شاعر و منشی محتشم نزاری قهستان بود، ثبت می کردند. تمامی این وقایعنامه های رسمی که در کتابخانة معروف قلعة الموت و دیگر قلعه های نزاریه در ایران نگهداری می شد، در حملة مغولان و سپس در دورة حکمرانی ایلخانان مغول از میان رفت . به رغم این اتفاقات ، برخی مورخان دورة ایلخانی ، عطاملک جوینی (متوفی 681) و رشیدالدین فضل اللّه (متوفی 718) و ابوالقاسم کاشانی (متوفی ح 736)، این وقایعنامه ها و دیگر اسناد نزاری را شخصاً دیده بودند و از آنها در تواریخ خود به طور مشروح استفاده کردند. در اصل ، تواریخ این سه تاریخ نگار، از منابع عمده برای تحقیق در بارة تاریخ نزاریه ایران در دورة الموت است . مورخان فارسی زبان دوره های بعد، مانند حمداللّه مستوفی (متوفی بعد از 740) و حافظ ابرو (متوفی 833)، در تواریخ خود قسمتهای تاریخ اسماعیلیه را عمدتاً بر اساس نوشته های جوینی و رشیدالدین تألیف کرده اند. عده ای از مورخان معاصر دورة سلجوقی نیز به ذکر وقایع دولت اسماعیلیان نزاری در ایران پرداخته اند که از آن جمله می توان از سلجوقنامة ظهیرالدین نیشابوری و راحة الصدور راوندی نام برد. تمامی این مورخان غیراسماعیلی نظریات بسیار خصمانه ای نسبت به اسماعیلیه دارند. نزاریان شام در دورة الموت سنّت تاریخ نگاری نداشتند و در بارة آنها تنها مطالبی در تاریخهای محلی شام ذکر شده است ، همانند تواریخ ابن قلانسی (متوفی 555) و ابن عدیم (متوفی 660؛
رجوع کنید به کاهِن ، ص 33ـ93؛
لوئیس ، ص 475ـ489).

ادبیات مذهبی اسماعیلیه نیز، به رغم فقرشان در زمینة نکات تاریخی ، برای ردگیری تاریخ عقیدتی اسماعیلیان در دوره های گوناگون حایز اهمیت است . مضافاً، بعضی از متون اسماعیلی دورة فاطمی ، مانند مجموعه هایی به نام «مجالس » که مؤلفان گوناگون می نوشتند، شامل اشاراتی تاریخی است که در منابع دیگر یافت نمی شود. «مجالس » نمایانگر نوعی خاص از سنّت تعلیمی و ادبیات اسماعیلی است و آنها را عمدتاً شخص داعی الدعاة فاطمی می نوشته یا برای وی تدوین می شده تا در مجالس درسی مشهور به «مجالس الحکمة » ــ که صرفاً برای اسماعیلیان در زمینة تعلیم حکمت یا اصول عقاید باطنی اسماعیلیه برپا می شد ــ تعلیم داده شود (هالم ، ص 91ـ 115). تحولات عقیدتی نزاریان دورة الموت را نیز می توان بر اساس ادبیات مذهبی مختصری که از آن دوره به جا مانده ــ بخصوص گزارشهای مورخان فارسی زبان دورة ایلخانی و اشاراتی که در برخی منابع دوره های بعد از الموت در این باره شده است ــ بررسی کرد.

سنّت تاریخ نگاری اسماعیلیان نزاری با سقوط دولت نزاری ایران در 654 قطع گردید. نزاریان در اوضاع نابسامان قرون بعدی فعالیتهای ادبی بسیار محدودی داشتند و به ادبیات گذشته و میراث ادبی تاریخی خود نیز چندان دسترسی نداشتند؛
در نتیجه ، از میراث تاریخی خود بی خبر ماندند و این فقدان اطلاع از تاریخ در کل ادبیات نزاری بعد از دورة الموت بوضوح مشاهده می شود. آثاری که مؤلفان نزاری فارسی زبان در دورة اَنْجَدان پدید آوردند، مانند رسالات ابواسحاق قهستانی (متوفی بعد از 904) و خیرخواه هراتی (متوفی بعد از 960)، اطلاعات تاریخی مهمی در بر ندارد. نزاریان بدخشان و نواحی مجاور که اکنون در تاجیکستان و افغانستان و مناطق شمالی پاکستان زندگی می کنند، دارای سنّت ادبی ویژه ای هستند که مبتنی است بر ادبیات اسماعیلی فارسی دوره های گوناگون با توجه خاص به نوشته های ناصرخسرو (متوفی بعد از 465)، و نیز با توجه به سنّتهای متصوفة آسیای مرکزی . اسماعیلیان این مناطق در رشته کوههای پامیر و هندوکُش نویسندگان معدودی در دوره های بعد از الموت پرورش دادند که در بین آنان مورخ وجود ندارد، ولی این اسماعیلیان نزاری آسیای مرکزی تعداد زیادی نسخة خطی فارسی از آثار اسماعیلی را که در دیگر نقاط فارسی زبان تألیف شده است ، حفظ کرده اند. بی علاقگی اسماعیلیان نزاری به تاریخ نگاری از بعد از دورة الموت تا زمان معاصر نیز ادامه یافته است ، به طوری که تا اوایل قرن چهاردهم تنها از یک اثر تاریخی می توان نام برد که مؤلفش نزاری بوده است ، یعنی کتاب هدایت المؤمنین الطالبین خراسانی فدائی (متوفی 1302 ش ).

تعدادی از اسماعیلیان مستعلوی ـ طیّبی که متعلق به شاخة داودی بودند، نیز تواریخی در بارة دعوت طیّبی و داعیان مطلق داودی در شبه قارة هند نوشته اند. این وقایع نگاران که عمدتاً از میان دستة داعیان مطلق جماعت داودی برخاسته اند، تواریخ خود را بیشتر به زبان عربی نوشته اند.

در دوره های متأخرتر بعضی از این آثار برای استفادة بیشتر عامة مردم ، به نوعی زبان گجراتی که زبان رسمی اسماعیلیان داودی ( ((ر.ک.ب))بُهره * ) است و به خط عربی ، نوشته شده است (دفتری ، 1375 ش ، ص 295ـ 298). باید متذکر شد که در این تواریخ عمدتاً حقیقت با افسانه درآمیخته و در نتیجه ، تاریخ دعوت طیّبی در هندوستان بخصوص در دوره های آغازین ، همچنان مبهم مانده است . از میان تواریخ قابل اطمینانتر این گروه ، منتزع الاخبار است که قطب الدین سلیمان جی برهانپوری (متوفی 1241)، از بهره های داودی ، آن را در دو مجلد تألیف کرده و هنوز به صورت نسخة خطی است . جلد دوم این اثر، تاریخ اسماعیلیان طیّبی و داعیان آنها را تا سال 1240 در بر می گیرد. تاریخ مهم دیگر در بارة دعوت طیّبی در هند، موسم بهار تألیف میان صاحب محمدعلی رامپوری (متوفی 1315 یا 1316) است .

در عصر جدید، عده ای از بهره های داودی در بارة جماعت خود کتابهایی تألیف کرده اند. در میان آنها، مهمترین اثر تاریخی کتاب تاریخ فاطمیّین مصر تألیف زاهدعلی (متوفی 1337 ش / 1958) به زبان اردوست که در دو مجلد تدوین یافته است . این تاریخ که بر اساس مجموعة نسخ خطی موجود در خانوادة وی تألیف شده ، اولین کتاب مستند در بارة فاطمیان در عصر جدید است . مجموعة بسیار نفیس نسخ خطی اسماعیلی خانوادة زاهدعلی چند سال قبل به کتابخانة مؤسسة مطالعات اسماعیلی واقع در لندن اهدا گردید. بهره های داودی و همچنین اسماعیلیان سلیمانی که عمدتاً در یمن مستقرند، مجموعه های مهمی از آثار اسماعیلی را در کتابخانه های خصوصی خود حفظ کرده اند. چند تن از اعضای خاندان بهره داودی همدانی ــ که اصل آنها از یمن بوده است ــ نیز کتابهایی در بارة تاریخ اسماعیلیه نوشته اند، حسین بن فیض اللّه همدانی (متوفی 1341 ش )، از جمله پیشگامان مطالعات جدید اسماعیلی ، تألیفاتش را بر اساس مجموعه نسخ خطی اسماعیلی که

در خانواده اش محفوظ بود پدید آورد. فرزند وی ، عباس همدانی ، هم اکنون این مجموعه نسخ را در اختیار محققان قرار می دهد و شخصاً کتاب ارزشمندی در بارة تاریخ و عقاید اسماعیلیه نوشته است .


منابع :
(182) ابواسحاق قهستانی ، هفت باب ، چاپ و. ایوانوف ، بمبئی 1959؛
(183) ادریس عمادالدین قرشی ، عیون الاخبار و فنون الا´ثار ، چاپ مصطفی غالب ، بیروت 1973ـ 1978؛
(184) منصور جوذری عزیزی ، سیرة الاستاذ جوذر ، چاپ محمدکامل حسین و محمد عبدالهادی شعیره ، قاهره 1954؛
(185) جوینی ؛
(186) محمدبن زین العابدین خراسانی فدائی ، کتاب هدایت المؤمنین ، چاپ آلکساندر سمیونوف ، مسکو 1959؛
(187) محمدرضا خیرخواه هراتی ، تصنیفات ، چاپ و. ایوانوف ، تهران 1339ش ؛
(188) فرهاد دفتری ، تاریخ و عقاد اسماعیلیه ، ترجمة فریدون بدره ای ، تهران 1375ش ؛
(189) محمدعلی رامپوری ، موسم بهار فی أخبار الطاهرین الاخیار ، بمبئی 1301ـ1311؛
(190) رشیدالدین فضل اللّه ، جامع التواریخ : قسمت اسماعیلیان ، چاپ محمدتقی دانش پژوه و محمد مدرسی زنجانی ، تهران 1338ش ؛
(191) زاهد علی ، تاریخ فاطمیین مصر ، کراچی 1948؛
(192) نعمان بن محمد قاضی نعمان ، افتتاح الدعوة و ابتداء الدولة ، چاپ وداد قاضی ، بیروت 1970؛
(193) همان ، چاپ فرحات دشراوی ، تونس ( 1975 ) ؛
(194) عبداللّه بن علی کاشانی ، زبدة التواریخ : بخش فاطمیان و نزاریان ، چاپ محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1366ش ؛
(195) اسماعیل بن عبدالرسول مجدوع ، فهرسة الکتب و الرسائل ، چاپ علینقی منزوی ، تهران 1344ش ؛
(196) معدبن علی مستنصرباللّه ، السجلات المستنصریة ، چاپ عبدالمنعم ماجد، قاهره 1954؛
(197) هبة اللّه بن موسی مؤید فی الدین ، سیرة المؤید فی الدین داعی الدعاة ، چاپ محمدکامل حسینی ، قاهره 1949؛
(198) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، روضة التسلیم ، یا، تصورات ، چاپ و.ایوانوف ، لیدن 1950؛
(199) احمدبن ابراهیم نیسابوری ، استتارالامام ، چاپ و. ایوانوف ، در مجلة کلیة الا´داب بالجامعة المصریة ، ج 4، ش 2 (1936)، ص 93ـ107؛
(200) همان ، چاپ سهیل زکار، در اخبارالقرامطه ، دمشق 1982، ص 111ـ132؛
(201) محمدبن محمد یمانی ، سیرة الحاجب جعفربن علی و خروج المهدی من سلمیة ، چاپ و. ایوانوف ، در مجلة کلیة الا´داب بالجامعة المصریة ، ج 4، ش 2 (1936)، ص 107ـ133؛


(202) Claude Cahen, La Syrie du Nord ب l'إpoque des croisades , Paris 1940, Farhad Daftary, "Persian historiography of the early Niza ¦r ¦âIsma ¦ Üil ¦âs", Iran : Journal of the British Institute of Persian Studies , XXX (1992);
(203) Heinz Halm, "The Isma ـ ili oath of allegiance ) ـ ahd ) and the ، sessions of wisdom' ) Maja ¦lis-al-h ¤ikma ) in Fatimid times", in Mediaeval Isma ـ ili history and thought , ed. Farhad Daftary, Cambridge 1996;
(204) Abbas Hamdani, "Fat ¤imid history and historians", in Religion, learning and science in the ـ Abbasid period , ed. M.J. Young, J.D. Latham and R.B. Serjeant, Cambridge 1990;
(205) Vladimir Ivanov, Isma ـ ilis literature: a bibliographical survey , Tehran 1963;
(206) Bernard Lewis, "The sources for the history of the Syrian assassins", Speculum , 27 (1952), reprinted in B. Lewis, Studies in classical and Ottoman Islam ( 7th-16th centuries ), London 1976;
(207) Ismail K. Poonawala, Biobibliography of Isma ¦ Ü i ¦l i ¦ literature , Malibu, Calif. 1977;
(208) A. Fu'a ¦d Sayyid, "Lumiةres nouvelles sur quelques sources de l'histoire Fatimide en Egypte", Annales Islamologiques , 13 (1977);
(209) Samuel M. Stern, Fؤtimid decrees: original documents from the Fa ¦t ¤imid chacery , London 1964.

/ فرهاد دفتری /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 3057
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست