تاج الدین علیشاه جیلانی ، وزیر ایرانیِ سلطان محمد خدابنده اولجایتو (حک : 703ـ716) و سلطان ابوسعید بهادرخان (حک : 716ـ736). تاج الدین علیشاه تاجر جواهر و کالا بود. وی نزد امیرحسین گورکانی ، از امرای ایلخانی ، راه یافت و به اولجایتو نزدیک شد (کاشانی ، ص 109؛ حافظ ابرو، ص 43، پانویس 1). سعدالدین ساوجی (مقتول در 711)، وزیر اولجایتو، که از بالا گرفتن کار تاج الدین علیشاه احساس خطر می کرد، سرپرستی کارخانة پارچه بافی بغداد را به وی داد و او را از سلطان دور کرد (کاشانی ، ص 121). موفقیت تاج الدین در ادارة امور آنجا و پذیرایی باشکوه او از اولجایتو هنگام ورود وی به بغداد، سبب شد تا مورد لطف خاص سلطان قرار گیرد (وصّاف الحضره ، ص 540). خدمات تاج الدین علیشاه در آبادانی سلطانیه ، توجه بیشتر اولجایتو را برانگیخت (رجوع کنید به همان ، ص 611ـ 613). از سوی دیگر اختلاف سعدالدین ساوجی و خواجه رشیدالدین فضل اللّه ــ که در دورة حکومت غازان خان (694ـ 703) مشترکاً عهده دار امور وزارت بودند (رجوع کنید به عقیلی ، ص 283ـ 285) ــ به سود تاج الدین علیشاه بود. سعدالدین ساوجی او را تحقیر، اما خواجه رشیدالدین فضل اللّه از او حمایت می کرد (کاشانی ، ص 121ـ122). در 711 سعدالدین ساوجی به اختلاس در اموال دیوانی متهم شد و به دستور اولجایتو به قتل رسید. تاج الدین علیشاه و خواجه رشیدالدین فضل اللّه در قتل او مؤثر بودند (رجوع کنید به همان ، ص 124ـ 128). سپس اولجایتو، تاج الدین علیشاه را به وزارت خود برگزید تا با مشارکت خواجه رشیدالدین فضل اللّه و به شرط نظارت وی ، سرزمین وسیع ایلخانان ایران را اداره کند (حمداللّه مستوفی ، ص 608؛ حافظ ابرو، ص 44ـ47).

در 715 پرداخت مخارج سپاه خراسان ، موجب بروز اختلاف تاج الدین علیشاه با خواجه رشیدالدین فضل اللّه شد، زیرا هیچیک از آن دو مسئولیت مالی دیوان را نمی پذیرفت . اولجایتو که وحدت قدرت را ضروری نمی دانست (رجوع کنید به خواندمیر، 1317ش ، ص 317)، منطقة نفوذ آنان را ــ که خراسانِ تحت حکومت شاهزاده ابوسعید را شامل نمی شد ــ به دو بخش تقسیم کرد تا موقتاً کدورت آنان را از میان ببرد. اولجایتو، عراق عجم و فارس و کرمان و شبانکاره و لرستان تا حدود خراسان را به خواجه رشیدالدین فضل اللّه سپرد و تبریز و دیارْبَکر و دیار ربیعه و موغان و اران و بغداد و بصره و واسط و حله و کوفه را به تاج الدین علیشاه واگذار کرد (حافظ ابرو، ص 65ـ66؛ کاشانی ، ص 194ـ 195)، اما این سیاست نیز موجب سازش آن دو نشد. اولجایتو در پی درخواستهای مالی پیاپی شاهزاده ابوسعید بهادر برای هزینه های سپاه خراسان ، امیرچوپان را مأمور رسیدگی به دفاتر مالی دیوان کرد. به رغم سوءاستفاده های نوّابِ تاج الدین علیشاه ، او توانست نظر سلطان را به خود جلب کند (کاشانی ، همانجا).

تاج الدین علیشاه در ادامة کینه ورزی به خواجه رشیدالدین فضل اللّه ، او و پسرانش را به سوءاستفاده در اموال شاهزادگان و خزانة سلطان متهم کرد و توانست نظر اولجایتو را نسبت به خواجه رشیدالدین فضل اللّه تغییر دهد و حتی حکم یاسای او را بگیرد، اما با میانجیگری زیرکانه ، از اولجایتو عفو وی را درخواست کرد (همان ، ص 196ـ197). در 717، پس از مرگ اولجایتو، سلطان ابوسعید بهادر به حکومت رسید و به فرمان او، تاج الدین علیشاه و خواجه رشیدالدین فضل اللّه همچنان عهده دار منصب وزارت ماندند (حافظ ابرو، ص 73)، ولی بین سلطان ابوسعید و خواجه رشیدالدین فضل اللّه اختلافی بروز کرد و رشیدالدین از وزارت استعفا کرد. سپس سلطان ابوسعید وزارت را به تاج الدین علیشاه سپرد. با توطئة تاج الدین علیشاه ، در 718 واجه رشیدالدین فضل اللّه و پسرش خواجه ابراهیم شربتدار، به اتهام کشتن اولجایتو به قتل رسیدند (عقیلی ، ص 285ـ286؛ براون ، ج 3، ص 100). او از آن پس به تنهایی عهده دار وزارت شد (وصّاف الحضره ، ص 620؛ خوافی ، ج 2، ص 29؛ خواندمیر، 1317ش ، ص 321).

تاج الدین علیشاه در 724 بیمار شد و در همان سال در اوجان درگذشت . جسد وی را به تبریز بردند و در جوار مسجدی که خود بنا کرده بود و امروزه به ارگ علیشاه مشهور است ، به خاک سپردند. او تنها وزیر ایلخانان مغول در ایران بود که به مرگ طبیعی درگذشت (حمداللّه مستوفی ، ص 616؛ حافظ ابرو، ص 115؛ خوافی ، ج 2، ص 36؛ خواندمیر، 1362 ش ، ج 3، ص 208).

تاج الدین علیشاه در هنگام وزارت خویش مساجد و مدارس و عمارات بسیاری ساخت ، از جمله عمارت «کارخانة فردوس بغداد» که چهار هزار صنعتگر داشت (وصّاف الحضره ، ص 541، 611ـ612؛ میرخواند، ج 7، ص 445). سلطان ابوسعید در نظر داشت که یکی از پسران تاج الدین علیشاه را به وزارت خود بگمارد، اما به سبب اختلاف میان دو پسر تاج الدین علیشاه ، رکن الدین صاین را وزیر خود کرد (حمداللّه مستوفی ، همانجا؛ حافظ ابرو، ص 115ـ116).

---

منابع :
(1) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبی ایران ، ج 3 : از سعدی تا جامی ، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت ، تهران 1357ش ؛
(2) عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی ، چاپ خانبابا بیانی ، تهران 1317ش ؛
(3) حمداللّه مستوفی ، تاریخ گزیده ؛
(4) احمدبن محمد خوافی ، مجمل فصیحی ، چاپ محمود فرخ ، مشهد 1339ـ1341ش ؛
(5) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1362ش ؛
(6) همو، دستورالوزراء ، چاپ سعید نفیسی ، تهران 1317ش ؛
(7) حاجی بن نظام عقیلی ، آثار الوزراء ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران 1364ش ؛
(8) عبداللّه بن محمد کاشانی ، تاریخ اولجایتو ، چاپ مهین همبلی ، تهران 1348ش ؛
(9) میرخواند؛
(10) عبداللّه بن فضل اللّه وصّاف الحضره ، تاریخ وصّاف ، چاپ سنگی بمبئی 1269.

/ مهین فهیمی /