پیشکوه ، منطقه ای تاریخی در جنوب غربی ایران ، در مشرق کبیرکوه و کمابیش مطابق با استان لرستان امروزی . رشته کوه کبیرکوه * آن را از پشتکوه * جدا می کند. از قرن سیزدهم ، قسمت شرقی لرستان قدیم پیشکوه نامیده شده است .

پیشکوه را می توان به پیشکوه شرقی مشتمل بر دشتهای : اَلیشتَر، خرّم آباد، خاوه ، چَواری تا هَرْسین ؛ و پیشکوه غربی مشتمل بر هُلِیلان ، رودبار، سِیمَره ، سرکناب تا شیروان تقسیم کرد. پیشکوه عمدتاً کوهستانی و دارای مراتع طبیعی است و رودهای کشکان و سیمره در آن جریان دارند. این منطقه از طریق گردنه های کوچک (در کبیرکوه ) به پشتکوه راه دارد و سکونتگاه طوایف لُر، کرد، لک و عمله و تیره های دیگر عرب و سادات است . بیشتر این طوایف امروزه آبادی نشین شده اند و ظاهراً سکونت آنان از اوایل دورة رضاشاه آغاز شده است (مینورسکی ، ص 25؛ کریمی ، 1316ش ، ص 27ـ 28، 76ـ77، 166ـ 168؛ همو، 1329ش ، ص 147؛ ایزدپناه ، ج 1، ص 15؛ راولینسون ، ص 152؛ شهبازی ، ص 134).

ظاهراً منطقة پیشکوه کمابیش با ولایت قدیمی و تاریخی مِهرَجانْ قذَق * و شهر قدیمی سیمره * واقع در ایالت جبال (عراق عجم ) مطابق بوده است و قوم کاسیان در دشتهای آن می زیسته اند. شهر تاریخی ماداکتو (از پایتختهای عیلامیان در کنار رود سیمره ) و شهر قدیمی شاپورخاست * (نزدیک خرّم آباد امروزی ) در این منطقه قرار داشته است (ایزدپناه ، ج 1، ص 67؛ راولینسون ، ص 67؛ نیز رجوع کنید به مسعودی ، ص 49؛ مجمل التواریخ والقصص ، ص 64؛ دایرة المعارف فارسی ، ذیل «ماداکتو»، «مهرجان قذق »).

در دورة مغول ، پیشکوه و پشتکوه به لُر کوچک معروف بود. در قرن دهم این دو منطقه «لرستان فیلی » نام گرفت

و ادارة پیشکوه در دست والیان لرستان بود (مینورسکی ، ص 13؛ رجبی ، ص 98ـ99؛ میرزا سمیعا، ص 4؛ راولینسون ، ص 51). در دورة قاجار، والیان پشتکوه عهده دار ادارة پیشکوه بودند و قلعة فلک الافلاک خرّم آبادِ پیشکوه ، مرکز حکومت آنان (تا زمان فتحعلی شاه ) بود. پس از چندی ، حکومت این منطقه به حاکم کرمانشاه محول شد (راد، ص 191؛ راولینسون ، ص 51 ـ52؛ ساکی ، ص 4ـ 5؛ رجبی ، ص 98). پیشکوه در دورة قاجار مرکز آشوبهای پی در پی (بویژه درگیریهای طایفه ای ) بود که تا اواخر این دوره و حتی مدتی پس از آن نیز ادامه داشت .

راولینسون که در 1252/1836 به این منطقه سفر کرده بود، مرز میان دو منطقة پیشکوه و پشتکوه را صحرای لُرت / لورت (در کنار رود سیمره با خرابه هایی از دوران اشکانی و ساسانی ) و رود سیمره ذکر کرده است (ص 64). وی می نویسد که طوایف بزرگ پیشکوه ، خان بزرگ نداشتند و امور هر طایفه با چهار یا پنج توشمال (کدخدا) اداره می شد. وی تعداد خانوار پیشکوه را سی و هشت هزار و مالیات آنجا را چهل هزار تومان ذکر کرده است (ص 152، 154). به نوشتة کرزن ، در 1310 این منطقه مستقیماً زیر نظر حکومت مرکزی اداره می شد (ج 2، ص 330ـ331). در این دوره تجارت اسلحه و مهمات بیشتر از هر چیز دیگر در پیشکوه رواج داشت

(آریا لرستانی ، ص 105).

در زمان جنگ جهانی اول نیز انگلیسیها به سبب ناامنی منطقه موفق به مساحی پیشکوه و بالاگریوه نشدند (گابریل ، ص 372). در همین دوره ، در پی پیشروی روسها به بخشهایی از مغرب ایران و لرستان ، طوایفی از پیشکوه و پشتکوه توانستند آنها را تا قزوین عقب برانند (ایزدپناه ، ج 1، ص 303).

در 1296/ 1258ش سیاح محلاتی وضع اهالی این منطقه را بسیار بد توصیف کرده است (ص 224ـ225). ظاهراً اخذ مالیاتهای سنگین از سوی والیان تأثیر نامطلوبی بر نحوة زندگی اهالی آنجا داشته است که از جملة آن مالیاتها می توان به «تش شماری » و «شاخ شماری » اشاره کرد (لمتون ، ص 509 ـ510).

به نوشتة گارثویت در 1302ش ، جمعیت لُرهای پیشکوه ، پشتکوه و بالاگریوه را 702 ، 36 خانوار تخمین زده بودند؛ او یادآور شده است که زبان ، سیاست ، اقتصاد، اعتقادات و نیز جغرافیای آنها از ایلهای دیگر جداست (ص 46).

در 1313ش ، در دورة رضاشاه ، مساحی از تمام نواحی پیشکوه آغاز شد و براون تعدادی از نقاط مهم را با مختصات ریاضی مشخص کرد (گابریل ، ص 372). اخذ مالیات نیز در این دوره رو به زوال گذاشت ؛ هرچند که پس از کنار رفتن رضاشاه از حکومت و نفوذ خانهای عشایر تا مدتی این مالیاتها از مردم دریافت می شد ( رجوع کنید به لمتون ، ص 509ـ510). در 1315ش ، درپی تصمیماتی برای احداث جاده و ساکن کردن عشایر پیشکوه ، درگیریهایی میان ارتش رضاشاه و عشایر به وجود آمد که به کشته شدن شماری از عشایر لُر، به دست نظامیان به فرماندهی سپهبد امیراحمدی ، منجر شد (داگلاس ، ص 170ـ176).

در اواخر سدة سیزدهم تا چند دهة اول سدة چهاردهم شمسی (نیمة اول سدة بیستم ) منطقة پیشکوه هدفی مطلوب برای محققان تاریخ قدیم و باستان شناسان اروپایی به شمار می رفت و طی این دوره اشیائی از دورة ماقبل تاریخ و هزاره های پیش و پس از میلاد به دست آمد. ازینرو اروپاییان بسیاری چون دمرگان ، هرتسفلد (در 1343ش / 1925)، گدار (در 1309 ش / 1930)، استارک (در 1311ش / 1932)، اشمیت (در 1313ـ1317ش / 1934ـ 1938)، استاین (در 1315ش / 1936) و فیلد (در 1339ش / 1960) برای کاوشهای باستان شناختی به این منطقه سفر کردند. در این کاوشها تعداد زیادی آثار و اشیای باستانی بدست آمد و کتابهایی تألیف شد که به عنوان منابع معتبر تحقیقات باستانشناسی در تدوین تاریخ ایران باستان مورد استفاده قرار گرفت ؛
برخی از این اشیا نیز از ایران خارج شد که در موزه های معروف جهان نگهداری می شود ( رجوع کنید به نوروززادة چگینی ، ص 22ـ23؛
برگ ، ص 87 ـ97؛
گابریل ، ص 376؛
نیز رجوع کنید به گدار و دیگران ، ص 210ـ214؛
استارک ، ص 3ـ66).

نیز رجوع کنید به لرستان .

---

منابع :
(1) محمدحسین آریا لرستانی ، لرستان در سفرنامه ی سیاحان ، تهران 1376ش ؛
(2) فریا استارک ، سفری به دیار الموت ، لرستان و ایلام ، ترجمه و حواشی علی محمد ساکی ، تهران 1364ش ؛
(3) حمید ایزدپناه ، تاریخ جغرافیایی و اجتماعی لرستان ، ج 1، تهران 1376ش ؛
(4) لوئی وان دن برگ ، باستان شناسی ایران باستان ، با مقدمة رمن گریشمن ، ترجمة عیسی بهنام ، تهران 1345ش ؛
(5) ویلیام اورویل داگلاس ، سرزمین شگفت انگیز و مردمی مهربان و دوست داشتنی ، ترجمة فریدون سنجر، تهران 1377ش ؛
(6) دایرة المعارف فارسی ، به سرپرستی غلامحسین مصاحب ، تهران 1345ـ1374ش ؛
(7) ناصر راد، تاریخ سرزمین ایلام : از روزگار باستان تا انقراض حکومت والیان لرستان و ایلام ، تهران 1374ش ؛
(8) هنری لرزیک راولینسون ، سفرنامة راولینسون : گذر از ذهاب به خوزستان ، ترجمة سکندر امان اللهی بهاروند، تهران 1362ش ؛
(9) امین رجبی و صفر رجبی ، «والیان لرستان »، در لرستان نامه ، ج 1، به کوشش فرید قاسمی ، خرّم آباد 1375ش ؛
(10) علی محمد ساکی ، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان ، خرّم آباد ?( 1343 ) ؛
(11) محمدعلی بن محمدرضا سیاح ، خاطرات حاج سیاح ، یا، دورة خوف و وحشت ، چاپ حمید سیاح و سیف الله گلکار، تهران 1359ش ؛
(12) عبدالله شهبازی ، مقدمه ای بر شناخت ایلات و عشایر ، تهران 1369ش ؛
(13) جرج ناتانیل کرزن ، ایران و قضیة ایران ، ترجمة غ .وحید مازندرانی ، تهران 1362ش ؛
(14) بهمن کریمی ، جغرافیای مفصّل تاریخی غرب ایران ، تهران 1316ش ؛
(15) همو، راههای باستانی و پایتختهای قدیمی غرب ایران ، تهران 1329ش ؛
(16) آلفونس گابریل ، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران ، ترجمة فتحعلی خواجه نوری ، چاپ هومان خواجه نوری ، تهران 1348ش ؛
(17) جین رالف گارثویت ، تاریخ سیاسی ، اجتماعی بختیاری ، ترجمه و حواشی مهراب امیری ، تهران 1373ش ؛
(18) آندره گدار و دیگران ، آثار ایران ، ترجمة ابوالحسن سروقد مقدم ، مشهد 1365ـ 1368ش ؛
(19) آن کاترین سواین فورد لمتون ، مالک و زارع در ایران ، ترجمة منوچهر امیری ، تهران 1345ش ؛
(20) مجمل التواریخ و القصص ، چاپ محمدتقی بهار، تهران 1318ش ؛
(21) علی بن حسین مسعودی ، التنبیه والاشراف ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(22) میرزا سمیعا، تذکرة الملوک ، چاپ محمد دبیر سیاقی ، تهران 1368ش ؛
(23) ولادیمیر فئودوروویچ مینورسکی ، لرستان و لرها ، در دو سفرنامه دربارة لرستان ، نوشتة سیسیل جان ادموندز و بارون دوبد، ترجمة سکندر امان اللهی بهاروند و لیلی بختیار، تهران 1362ش ؛
(24) ناصر نوروززادة چگینی ، «هیأت هلمز: نخستین فعالیتهای باستان شناسی در لرستان »، در لرستان نامه .

/ معصومه بادنج /