باکالیجار کوهی (نیز: باکالنجار به ضبط بعضی از متون فارسی مانند تاریخ طبرستان و رویان و نُسَخ تاریخ بیهقی ) ، از امرای بزرگ گرگان و طبرستان در دولت آل زیار، در قرن پنجم . در متون عربی نام او ابوکالیجار است که در خراسان و مشرق ایران باکالیجار تلفّظ می شده است . در قرنهای چهارم و پنجم نام ابوکالیجار در میان امرای دیلمی زیاد دیده می شد (یوستی ، ص 153). به گفتة یوستی ، جزء دوم این نام شکل گیلکی کارزار است که در پهلوی کاریچار نوشته و کاریزار خوانده می شده است ، و ابوکالیجار به همان معنی ابوالهیجا یا ابوالحرب است که از القاب معمول آن عصر بوده است . امّا صورت کالنجار هم شاید به عنوان لهجه ای از کالیجار درست باشد. به گفتة یوستی ، «کالنجار» نام قلعه ای در ایالت مولتان هند بوده است که بعدها تِلواره نامیده شد (همانجا). ابن اثیر (ج 9، ص 496ـ497) او را «ابوکالیجاربن ویهان القوهی » فرمانده سپاه انوشیروان پسر منوچهر پسر قابوس بن وشمگیر زیاری و ناپدری او می خواند (کلمه زَوَّجَ اُمَّهُ در ص 497 آن کتاب درست نیست و آن را باید «زَوْج اُمِّهِ» خواند).

بیهقی مطالبی دربارة باکالیجار دارد که قسمتی از آن نادرست و قسمتی دیگر درست است . آن قسمت که نادرست است ، خبر و آن قسمت که درست است ، مضمون نامه هایی است که درباره باکالیجار به غزنین رسیده بود. قسمت نادرست یا خبر، شایعه ای دروغ بیش نبوده است . بیهقی می گوید: «و هم درین روز (پنجشنبه ربیع الا´ خر423) خبر رسید که نوشیروان پسر منوچهر به گرگان گذشته شد و گفتند باکالیجار، خالش ، با حاجبِ بزرگِ منوچهر ساخته بود او را زهر دادند ـ و این کودک نارسیده بود ـ تا پادشاهی باکالیجار بگیرد» (ص 433). این خبر یا شایعه قطعاً دروغ بوده است ، زیرا انوشیروان سالیان دراز پس از آن زنده بوده و سرانجام در 433، چنانکه ابن اثیر گفته است ، باکالیجار را که ناپدریش بوده دستگیر ساخته است (ص 496ـ497). خود بیهقی هم بارها پس از این شایعه به زنده بودن انوشیروان ، مخصوصاً در لشکرکشی مسعود * غزنوی به گرگان و طبرستان در 426، تصریح کرده است . پس چگونه ممکن است در 423 درگذشته باشد؟ دروغ دیگر در این شایعه اینکه باکالیجار را خال یا دایی انوشیروان گفته است ؛ و این به تصریح ابن اثیر، که باکالیجار را ناپدری انوشیروان می داند، محال است . امّا قسمت درست ، نامه هایی است که از گرگان و طبرستان به غزنین فرستاده شده بود، به این مضمون که «از تبار مرداویز و وُشْمگیر کس نمانده است ، نرینه ، که مُلک بدو توان داد. اگر خداوند سلطان درین ولایت باکالیجار را بدارد ( یعنی در مقام خودش نگاه دارد ) ، که به روزگار منوچهر کار همه او می رانْد، ترتیبی بجایگاه باشد» (بیهقی ، ص 433). در این نامه ها گفته نشده که انوشیروان درگذشته است ، بلکه گفته شده از آل زیار فرزند نرینه ای نمانده است که ملک بدو توان داد، یعنی انوشیروان با آنکه پسر منوچهر است هنوز کودک است و ملک را به کودک نتوان داد. مضمون این نامه ها درست مطابق آن چیزی است که امیرمسعود در 422، هنگام مشاورت با وزیر خود خواجه احمد * بن حسن میمندی ، دربارة فرستادن مردی کافی به ری درباره باکالیجار گفته بود. وزیر، باکالیجار را برای سالاری ری پیشنهاد کرده بود، ولی مسعود در پاسخ گفته بود: «باکالیجار بد نیست ، و لکن شغل گرگان و طبرستان بپیچد ( آشفته و مختلّ شود ) که آن کودک پسر منوچهر (یعنی انوشیروان ) نیامده است چنانکه بباید ( یعنی هنوز بزرگ نشده است ) ، و در سرش همّت ملک نیست ، و اگر وی ( باکالیجار ) از آن ولایت دور مانَد، جبال و آن ناحیت تباه شود» (همان ، ص 345ـ346).

ظاهراً باکالیجار چون این سخن مسعود به گوشش رسیده بود، فرصت را غنیمت شمرده و بزرگان گرگان و طبرستان را برانگیخته بود که نامه ها به مسعود نویسند تا او را با فرمان و منشوری رسماً امیر گرگان و طبرستان کند، و این همان نامه هاست که بیهقی به آن اشاره کرده است . مسعود در جواب نامه ها موافقت کرده و گفته بود که رسولان باکالیجار باید به بلخ بروند، زیرا مسعود می خواهد مهرگان در آنجا باشد تا ترتیب قرارداد و شرایط آن داده شود. رسولان باکالیجار در بلخ به حضور مسعود رسیدند و وزیر کارها را درست کرد و قرار شد باکالیجار در امیری بماند و دخترش را از گرگان برای مسعود بفرستد. فرمان را بونصر * مشکان نوشت و خلعتی بسیار گرانبها برای باکالیجار درست کردند و با رسولان فرستادند. مسعود طاهر دبیر را امر کرد تا مالِ ضمانِ گذشته و آنچه فعلاً ضمانت کرده است از باکالیجار بگیرد و به نیشابور بفرستد (همان ، ص 433ـ434). از اینکه مسعود مال متعهّد شده از سوی باکالیجار را «درگذشته » طلبیده بود، معلوم می شود که باکالیجار از پیش به عنوان سالار و امیر گرگان و به ولایت از سوی انوشیروان ، سالانه مبلغی مُتعهّد بوده است و مسعود برای این فرمان رسمی مبلغی دیگر هم از او خواسته بود.

در اینجا دربارة نسبت «قوهی »، که در نام باکالیجار در الکامل ابن اثیر (ج 9، ص 442، 497) آمده است ، باید گفت قوهی منسوب به قوه (کوه ) یا قُهستان (کوهستان ) است و پارچه های سفید بافته را در قهستان قوهی می گفتند (مرتضی زبیدی ، ذیل «قاه » یا «اَلقاه »). نسبت قوهی به باکالیجار یا به جهت امارت او در کوههای طبرستان ، یا به لحاظ این است که او در حقیقت از کوهستان طبرستان برخاسته است . و چنانکه گفته اند، قوهیار هم نام شخص و هم نام محلّی در طبرستان بوده است (سمعانی ، ذیل «قوهیاری »). نام پدر او هم به تصریح ابن اثیر (ج 9، ص 496) ویهان بوده است نه سرخاب که بازورث (فهارس ) پنداشته و او را ابوکالیجاربن سرخاب خوانده است . اشتباه بازورث از آنجا ناشی شده که گردیزی گفته است : «باکالیجار... پسر خویش را، و پسر برادر خویش شهروبن سرخاب را به گرگان فرستاد» (ص 198ـ199). مقصود گردیزی این است که نام برادر باکالیجار سرخاب بوده ، نه اینکه شهروبن سرخاب برادر باکالیجار بوده است .

بازورث (ص 75) احتمال می دهد که او از خاندان باوندیان * باشد، ولی این احتمال بعید می نماید، زیرا ظهیرالدین مرعشی پس از کشته شدن اصفهبذ شهریار، از آل باوند، به دست قابوس ، می گوید: «بعد از آن احوال آل باوند به سبب استیلای قابوس و اولاد او (منوچهر و انوشیروان ) در فتور بود تا آل وشمگیر به دولت آل سلجوقی استیصال یافتند» (ص 210). بنابراین ، اگر باکالیجار که سالیان دراز در زمان قابوس و اولاد او (منجّم باشی ) سپهسالاری گرگان و طبرستان را داشته است از آل باوند می بود، این سخن ظهیرالدین معنی نداشت . به گفتة ظهیرالدین مرعشی ، با برافتادن اصفهبذ شهریار، نوبت اوّل حکومت آل باوند به سر آمد، و پس از برافتادن آل زیار و استیلای سلجوقیان نوبت دوم حکومت ایشان آغاز شد (همانجا). مسعود ظاهراً از جانب گرگان و طبرستان نگران بود و می ترسید که اگر باکالیجار آنجا نباشد، امرای دیگر طبرستان چیره شوند و با اتحاد دیلمیان اصفهان و همدان همة آن نواحی از دست او برود. ازینرو، با آنکه حرصش به مال دنیا او را بر آن داشت که مال ضمان گذشته را به اضافه مال دیگر از او بخواهد، از دختر او خواستگاری کرد، تا هم باکالیجار از حمایت مسعود مطمئن شود و هم امرای دیگر طبرستان از این وصلت حساب گیرند و خیال مخالفت در سر نپرورانند. ابن اثیر می گوید که این کار برای «استمالت » بوده است (ج 9، ص 442).

در 424 که مسعود در نیشابور خواجه احمدعبدالصّمد را تازه به وزارت برگزیده بود، پسر او عبدالجبّار را نامزد کرد که با یک فقیه و جمعی خدمتکار به گرگان برود و مال ضمان را از باکالیجار بخواهد و دختر او را که عقد کرده بود با خود بیاورد. عبدالجبّار در 12 جمادی الاولی 424 از نیشابور رهسپار گرگان شد (بیهقی ، ص 480) و در جمادی الا´ خرة همان سال در نیشابور به خدمت مسعود رسید و قراردادی درست با باکالیجار بسته و دختر او را در «مهد» آورده بود. شرح این جشن و عروسی در تاریخ بیهقی بتفصیل مسطور است (ص 507 ـ 508)، مسعود خلعتی بسیار گرانبها به باکالیجار و خلعتهای دیگری به رسولان و خدم باکالیجار بخشید و آنها را روانه کرد. امّا این دوستی میان مسعود و باکالیجار دیری نپایید. ظاهراً باکالیجار از پرداخت مال سنگینی که مسعود از او می خواست خرسند نبود، در صورتیکه جهازیة بسیار گرانبهایی با دخترش فرستاده بود. ازینرو تا خبر حرکت مسعود به سوی هند و شورش ترکمانان غز را، که از بلخان کوه به قصد غارت خراسان و ری به راه افتاده بودند، شنید، فرصت را مغتنم شمرد و با علاءالدّولة * کاکویه و فرهاد پسر مرداویج ، که از مطالبات مسعود سخت ناراحت و ناراضی بودند، متّحد شد و تصمیم بر عصیان و مخالفت گرفت (ابن اثیر، ج 9، ص 442).

مسعود از هند بازگشت و فرماندهان او ترکمانان غز را از خراسان بیرون کردند و او قصد کرد تا به مرو برود تا ترکمانان دیگر هوس بازگشت نکنند. امّا در این میان عدّه ای از نزدیکان مسعود، که ابوالحسن عراقی در رأس آنها بود، مسعود را بر آن داشتند که به گرگان و طبرستان برود و مال ضمان را، که باکالیجار متعهّد شده ولی نداده بود، از او بگیرد. علاوه بر این ، در گوش مسعود فرو کرده بودند که در آمل هزار هزار مرد است و اگر از هر مرد یک دینار گرفته شود، هزار هزار دینار به دست آید. طبیعی است که این درخواست مال از مردم ، که مالیات خود را همیشه با اضافه می پرداختند، کار درستی نبود، ولی مالدوستی و طمع مسعود او را بر آن داشت که این وسوسة مشاوران را بپذیرد و با آنکه وزیر و بونصر مشکان با این امر مخالف بودند، سخن ایشان را نشنید. این عمل مسعود و حرکت او به سوی گرگان و طبرستان سبب شد که خراسان خالی بماند و ترکمانان سلجوقی غیبت او را غنیمت شمرند و به سوی خراسان سرازیر شوند، که عواقب شومی برای مسعود و دولت غزنوی به بار آورد.

مسعود روی به گرگان نهاد و در 26 ربیع الاوّل 426 به آنجا رسید. باکالیجار و انوشیروان خانمان خود را ترک کرده به ساری رفتند و به مسعود پیغام دادند که امیر به خانه خود می آید و از اینکه به استقبال او نرفته بودند عذر خواستند. مسعود به این پیغام اهمیّتی نداد و روی به استرآباد (گرگان امروزی ) نهاد. باکالیجار در آنجا رسولی دیگر پیش او فرستاد و پیغام داد که گرگانیان همه بنده و فرمانبردارند و برای مسعود گذار از راههای تنگ و سخت فایده ای ندارد، و آنها آماده اند تا هر چه مقصود مسعود است برآورند. مسعود گفت قصد او شهر ساری است و در آنجا آنچه لازم است خواهد گفت . مسعود از ساری به آمل رفت و باکالیجار با امرای دیگر به شتاب به سوی ناتِل و کُجور عقب نشستند. مسعود گریختگان را دنبال کرد و پس از پیروزی در جنگی که درگرفت به آمل بازگشت و در آنجا مقصود اصلی خود را، که گرفتن پول از مردم آمل بود، با ایشان در میان نهاد و هزار هزار دینار نقد زر نیشابوری و هزار دست جامة گرانبها و فرش و قالی و چیزهای دیگر از آنان درخواست کرد. بیشتر آملیان که از دادن این مال گزاف ناتوان بودند، از شهر گریختند و به کسانی که نتوانستند بگریزند، آسیب و زیان فراوان رسید و با اینهمه ، چیز مهمّی عاید مسعود نشد (به قول بیهقی صد و شصت هزار دینار که دو برابر آن را هم محصّلان برای خودشان گرفتند). به گفتة بیهقی بدنامیِ سختی برای مسعود حاصل شد و مردم آمل برای شکایت و تظلّم به بغداد و مکّه رفتند (ص 574ـ600).

باکالیجار بار سوم رسولی نزد مسعود فرستاد و پسر خود را به عنوان گروگان همراه او کرد و پیغام داد که فرزند دیگرش (یعنی دختر باکالیجار و زن مسعود) که خیلی دور است ، نمی تواند شفاعت کند. مسعود که از این سفر خود پشیمان شده بود، برای آنکه باکالیجار بکلّی از دست نرود، پسر او را با مصلحت وزیر همراه با خلعت و نامه دلجویی روانه کرد و پس از 46 روز سفر جنگی بی نتیجه ، از گرگان و طبرستان بازگشت (همان ، ص 602ـ603). گردیزی که ظاهراً از منابع دیگری استفاده کرده است ، می گوید که باکالیجار، امیر طبرستان ، رسولانی به آمل نزد مسعود فرستاد و کسانی هم پادرمیانی کردند و قرار بر آن شد که بزودی سیصد هزار دینار بدهد و خراج هر ساله را بپردازد و در سرتاسر طبرستان خطبه به نام مسعود کنند (ص 198ـ199). مسعود که از این سفر گرگان جز بدنامی چیزی حاصلش نشد، به بونصر مشکان گفته بود که از این سفر فایده ای برنگرفت و چیزی به لشکر نرسید و رعایای آن نواحی مالیده شدند. بونصر در پاسخ گفته بود که اگر به امیر فایده ای نرسید به باکالیجار بسیار فایده رسید، زیرا او ضعیف بود و لشکریان از او فرمان نمی بردند امّا اکنون بسیاری از رقیبان او کشته شدند و از دست طایفة عرب ، که به مسعود پیوستند، آسوده خاطر شد و مردم طبرستان از ستمهایی که از سپاه غزنویان به ایشان رسید قدر باکالیجار را بشناختند، یعنی دریافتند که میان غزنویان بیگانه و آل زیار، که اهل محل هستند، فرق بسیاری هست و غزنویان جز غارت و کشتن کاری ندارند (بیهقی ، 608ـ609). بونصر همچنین به مسعود توصیه کرد که باکالیجار را می توان دوباره به دست آورد و از او با نامه و پیغام استمالت کرد که «مردی خردمند است ». امّا، باز مشاوران بداندیش مسعود نگذاشتند و گفتند که برای گرگان عامل و شحنه لازم است و ندانستند که تا مسعود پا از گرگان بیرون نهد، رعایای ستم کشیده و درد زده دوباره میل به باکالیجار کنند و آبروی دولت مسعود بتمامی ریخته شود.

مسعود، ابوالحسن عبدالجلیل را با پنج سرهنگ و یک حاجب و یکهزار سوار مأمور کرد که در گرگان «مال ضمان » را از باکالیجار بخواهد (همان ، ص 609، 616). ظاهراً با حرکت سلجوقیان به خراسان ، فرستادگان مسعود نتوانستند در گرگان بمانند و بازگشتند. مسعود ناچار شد که از او استمالت و در مال مواضعه به نفع باکالیجار تجدیدنظر کند. باکالیجار به مناسبت جشن مهرگان 427، که مسعود باشکوه بسیار بر پا کرده بود، هدایایی به دربار مسعود فرستاده بود. گویا او از شکستهای مسعود از سلجوقیان دلگرم شده و مال مواضعه را نداده بود، و چون مسعود از او استمالت کرد، در جشن مهرگان هدایایی برای او فرستاد. باکالیجار در این کار قصد دیگری داشت و به هیچ وجه از مسعود خشنود و راضی نشده بود، امّا او دشمن قویتر را، که سلجوقیان بودند، در نظر داشت و از شکست مسعود سخت ترسیده بود و می دانست که اگر سلجوقیان بر خراسان و اطراف مسلّط شوند او هرگز با آنها بر نخواهد آمد. به همین جهت به دو تن از بزرگان دربار مسعود، یعنی سوری و ابوسهل * حَمدُوی ، که با مال و بنة بسیار از پیش سلجوقیان می گریختند، پناه داد و ایشان را به استرآباد فرستاد و خود در گرگان با سپاه آماده بایستاد تا از ایشان و اموال زیادی که با خود داشتند حمایت کند (همان ، ص 725ـ726). مسعود هم از این عمل باکالیجار خوشحال شد و نامه ای به او نوشت که حق و پاداش این عمل او ضایع نخواهد شد (همان ، ص 783ـ784). در 431 نیز برای او رسول و نامه دلگرمی و خلعت فرستاد (همان ، ص 815).

با شکست قطعی مسعود و استیلای سلجوقیان ، نظر باکالیجار و سیاست او درست از کار درآمد و انوشیروان پسر منوچهر، که در حقیقت دست نشاندة باکالیجار بود، فرصت را غنیمت شمرد و به کمک مادر خود، که زن باکالیجار بود، او را از کار برکنار کرد و این امر به زیان انوشیروان شد، زیرا طغرل بیگ که صحنه را از سرداری بزرگ خالی دید به گرگان رفت و آنجا را همراه با طبرستان به مرداویج نامی سپرد. این سردار هم مانند باکالیجار با مادر انوشیروان ازدواج کرد و او را مطیع و دست نشاندة خود ساخت (ابن اثیر، ج 9، ص 496ـ497). احتمال می رود که باکالیجار در همان زمان دستگیری کشته شده باشد، اگر چه ابن اثیر تصریحی به این امر ندارد. ظهیرالدین مرعشی (ص 200) و به پیروی از او ابن اسفندیار (ج 2، ص 18)، وفات باکالیجار را در 441 می داند. چون بعضی اطلاعات مرعشی دربارة باکالیجار نادرست است ـ مثلاً وفات منوچهربن قابوس را در 424 می داند که مسلماً با نظر به مطالب گذشته نادرست است و امیر باکالنجار (باکالیجار) را پسر او می داند ـ این قول هم نباید درست باشد و صحیح همان 433، سال دستگیری و گرفتاری باکالیجار است ، زیرا نظر به مناسبات معمول آن زمان ، نگاه داشتن دشمنی بزرگ پس از گرفتارکردن او، درست نمی نماید و خصوصاً آنکه ابن اثیر، ذیل حوادث 433، می گوید مرداویج مادر انوشیروان ، همان زن سابق باکالیجار، را به زنی گرفت ، که این امر تنها با قتل باکالیجار می توانست واقع شود؛
مگر آنکه احتمال بدهیم این زن را بزور مطلّقه کرده باشند که احتمالی بعید است .

---

منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1965ـ1966؛
(2) ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان ،چاپ عباس اقبال ، تهران ( تاریخ مقدمه 1320 ش ) ؛
(3) محمدبن حسین بیهقی ، تاریخ بیهقی ، چاپ علی اکبر فیاض ، مشهد 1356 ش ؛
(4) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، حیدرآباد دکن 1382ـ1402/ 1962ـ1982؛
(5) عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، زین الاخبار ، چاپ عبدالحی حبیبی ، چاپ افست تهران 1347 ش ؛
(6) محمدبن محمد مرتضی زبیدی ، تاج العروس ، بولاق 1305ـ1307؛
(7) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، چاپ برنهارد دارن ، پطرزبورگ 1850، چاپ افست تهران 1363 ش ؛
(8) احمدبن لطف اللّه منجم باشی ، جامع الدول ، نسخه عکسی از روی نسخة کتابخانة عمومی بایزید؛


(9) C.E.Bosworth, The Ghaznavids: their empire in Afghanistan and eastern Iran 944-1040 , Edinburgh 1963;
(10) Ferdinand Justi, Iranisches Namenbuch , Hildeshein 1963.

/ عباس زریاب /