پیرگلرنگ ، از تعابیر حافظ شیرازی که برخی آن را اشاره به شیخ محمود عطار، پیر و مرشد حافظ ، دانسته اند. حافظ این تعبیر را در این بیت آورده است : پیرگلرنگ من اندر حق ازرق پوشان / رخصت خبث نداد ار نه حکایتها بود (غزل 199، بیت 8).

برخلاف برخی تذکره نویسان ، همچون عبدالرحمان جامی ، در نفحات الانس (ص 612)، که از ارادت حافظ به مشایخ اظهار بی اطلاعی کرده اند، برخی همشهریان او که نزدیک به عصر او می زیسته اند، در آثار خود به وجود پیر و مرشدی در شیراز که حافظ از ارادتمندان او بوده است اشاره کرده اند. نخست جلال الدین دوّانی (830 ـ 908) در شرح غزلی از حافظ ، با دو واسطه از درویشان شیراز نقل کرده است که حافظ پیری به نام شیخ محمود عطار داشته که در شیراز می زیسته و در مشرب شیخ روزبهان بقلی * بوده است (ص 242). محمدبن محمود دهدار شیرازی (متوفی 1016) نیز در حاشیة نفحات الانس از وجود پیری در شیراز مشهور به گلرنگ خبر می دهد که اوقات خود را در جامع عتیق شیراز می گذرانده و حافظ به او ارادت داشته و قبرش در شیراز است (گ 173 پ ). همچنین عبداللطیف شیروانی ، مشهور به افلاطون ، از عرفای قرن دهم ، پیرگلرنگ را پیرحافظ و علت اشتهار او را به گلرنگ رخسار گلگون او دانسته است (فخرالزمانی ، ص 93، حواشی ).

محمد افندی مشهور به سودی (ج 2، ص 1188) در شرح خود بر اشعار حافظ ، پیرگلرنگ را با شیخ محمود عطار مطابقت داده است . وی محمود عطار را مرید شیخ عبدالسلام و او را مرید فخرالدین احمد، پسر شیخ روزبهان ، معرفی کرده و بدین ترتیب نسبت خرقة او را به دو واسطه به روزبهان رسانده است . بر اساس این طرز تلقی ، سودی و عده ای دیگر از شارحان حافظ برخی اشعار او را با درنظر گرفتن نسبت او با پیر خود شرح کرده اند. به نوشتة شیروانی (فخرالزمانی ، همانجا) برخی ، بیشتر ابیات حافظ را مضمون سخنهای پیرگلرنگ دانسته اند. سودی (ج 2، ص 768، 793، 1045، 1177ـ 1178، 1188ـ1189)، برخی تعابیر حافظ مانند «پیر دردی کش ما»، «شیخی که خانقاه ندارد»، «دردی کشان یکرنگ » و «پیرگلرنگ » را قطعاً و برخی دیگر از جمله «رند عافیت سوز» را احتمالاً اشاره به شیخ محمود عطار می داند.

ختمی لاهوری نیز برخی از تعابیر را با پیرگلرنگ مرتبط ساخته است (جاهای متعدد). از پیرگلرنگ و شیخ محمود عطار در منابع دیگری نیز یاد شده که کثرت آنها خبر را به صورت متواتر درآورده است (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به ثبوت ، ص 80 ـ87).

از سویی برخی اشارات حافظ را بر لزوم تبعیت از پیر می توان دلیل بر ارادت او به پیر و مرشدی دانست (برای نمونه رجوع کنید به غزل 479، بیت 6) و از سوی دیگر این احتمال که تعبیر «گلرنگ » به نحوی با مشرب روزبهان بقلی مرتبط باشد، بسیار است . در آثار روزبهان و همچنین اخلاف او ترکیب گلرنگ بارها به کار رفته است و پیداست که بدان تعلق خاطری داشته اند ( رجوع کنید به ثبوت ، ص 89 ـ90). بنابراین ، بعید نیست که در روزگار حافظ فردی متعلق به این حوزة تصوف شهرت «گلرنگ » داشته و حافظ نیز دست کم در دوره ای از حیات خود به او ارادت ورزیده باشد.

برخی محققان همچون معین (روزبهان بقلی ، مقدمة معین ، ص 62ـ63)، این امر را محتمل می شمارند. برخی نیز مانند مرتضوی (ص 269، پانویس 2) قراین حاکی از وجود چنین فردی را کافی نمی دانند. البته هیچ یک از این دو از وجود گزارشهای متقدمانی همچون دوّانی و دهدار که این احتمال را تقویت می کند مطلع نبوده اند. در مقابل ، عده ای دیگر از پژوهندگان ، تعبیر پیرگلرنگ را کنایه از «شراب سرخ کهن » دانسته و ارادت حافظ را به مشایخ انکار کرده اند (زرین کوب ، ص 234؛
ریاحی ، ص 116ـ117؛
خرمشاهی ، بخش 2، ص 740ـ 741).

طبق نظری دیگر، پیر در ترکیب پیرگلرنگ وجودی نورانی و ملکوتی است که در دل سالک ظهور می کند و او را با حقایقی آشنا می سازد، راهنمای باطنی و نمایندة عقل فعال و جبرئیل یا روح القدس ، و فرشته ای دانا از کرّوبیان است . گلرنگ خواندن او نیز مأخوذ از رسالة عقل سرخ سهروردی است (ملاح ، ص 57ـ62؛
پورجوادی ، ص 45، 49، 53). البته این تفسیر منافاتی با این باور ندارد که پیرگلرنگ از مشایخ طریقت بوده است ؛
اصطلاح پیرگلرنگ را، مانند بسیاری از اصطلاحات دیگر، می توان در دو ساحت معنایی تفسیر کرد (پورجوادی ، ص 54).

---

منابع :
(1) نصرالله پورجوادی ، «پیر گلرنگ »، نشر دانش ، سال 16، ش 4 (زمستان 1378)؛
(2) اکبر ثبوت ، «حافظ و پیرگلرنگ »، در حرم دوست : یادوارة استاد سادات ناصری ، چاپ ابراهیم زارعی ، تهران 1370 ش ؛
(3) عبدالرحمان بن احمد جامی ، نفحات الانس ، چاپ محمود عابدی ، تهران 1370 ش ؛
(4) شمس الدین محمد حافظ ، دیوان ، چاپ پرویز ناتل خانلری ، تهران 1362 ش ؛
(5) عبدالرحمان بن سلیمان ختمی لاهوری ، شرح عرفانی غزلهای حافظ ، چاپ بهاءالدین خرمشاهی ، کورش منصوری ، و حسین مطیعی امین ، تهران 1374 ش ؛
(6) بهاءالدین خرمشاهی ، حافظ نامه : شرح الفاظ ، اعلام ، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ ، تهران 1366 ش ؛
(7) محمدبن اسعد دوانی ، شرح شعر خواجه حافظ ، در در شبستان عرفان : مجموعة رسائل فارسی از پیران ایران ، چاپ نجیب مایل هروی ، تهران 1369 ش ؛
(8) محمدبن محمود دهدار شیرازی ، حاشیه بر نفحات الانس جامی ، نسخة خطی کتابخانة لکهنو، ش 985؛
(9) روزبهان بقلی ، کتاب عبهر العاشقین ، چاپ هانری کوربن و محمدمعین ، تهران 1360 ش ؛
(10) محمدامین ریاحی ، گلگشت ، تهران 1368 ش ؛
(11) عبدالحسین زرین کوب ، جستجو در تصوف ایران ، تهران 1357 ش ؛
(12) محمد سودی ، شرح سودی بر حافظ ، ترجمة عصمت ستارزاده ، تهران 1366 ش ؛
(13) عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی ، تذکرة میخانه ، چاپ احمد گلچین معانی ، تهران 1362 ش ؛
(14) منوچهر مرتضوی ، مکتب حافظ ، یا، مقدمه بر حافظ شناسی ، تهران 1365 ش ؛
(15) حسینعلی ملاّ ح ، «پیر گلرنگ کیست ؟» در حافظ شناسی ، ج 8 ، چاپ سعید نیاز کریمی ، تهران 1367 ش .

/ اکبر ثبوت /