responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2936

 

پیرصدرالدین ، یکی از نخستین داعیان اسماعیلیة نزاری در شبه قارة هندوستان . پیرصدرالدین در اشاعة دعوت اسماعیلیة نزاری در هند و همچنین تشکیلات و سازمان آن دعوت نقش بسزایی داشت . این دعوت در هند به نام «سات پانت » یا راه حقیقی شهرت یافت . وی که از اخلاف پیرشمس الدین * بود پس از پدرش ، پیرشهاب الدین ، به ریاست دعوت سات پانت در هند رسید. اطلاعات موجود دربارة پیرصدرالدین عمدتاً مبتنی است بر ادبیات دینی اسماعیلیان نزاری هندوستان ، که گنان * نامیده می شود. تألیف بسیاری از این گنانها را به پیرصدرالدین نسبت داده اند. طبق این روایات ، پیرصدرالدین در زمانی میان نیمة دوم قرن هشتم و دهه های آغازین قرن نهم می زیسته است . بدین ترتیب پیرصدرالدین با اسلام شاه ، که در فهرست امامان اسماعیلیان نزاری (شاخة قاسم شاهی ) مرتبة سی ام را دارد، معاصر بوده است .

پیرصدرالدین بسیاری از هندوهای طبقه یا کاست لوهانا را به کیش اسماعیلیة نزاری درآورد و به آنها نام خوجه * داد که از کلمة فارسی خواجه ، به معنای ارباب ، مشتق شده ، و با واژة هندوی تاکور که به هندوهای لوهانا اطلاق می شد، هم معنی است . پیرصدرالدین همچنین اولین جماعت خانه ، محل عبادت نزاریه ، را در کوتری در سند (در ایالت پنجاب کنونی در پاکستان ) بنیان نهاد. وی سپس دو جماعت خانة دیگر در پنجاب و کشمیر ساخت و برای آنها مُکی (برگرفته از واژة سانسکریت مُکیا به معنای رئیس یا مهمترین ) برگمارد. بدین ترتیب پیرصدرالدین اساس تشکیلات جماعتی اسماعیلیان نزاری هند را، که از آن پس به خوجه ها شهرت یافتند، پی ریزی کرد.

با گذشت زمان ، وی دعوت سات پانت را به گجرات نیز اشاعه داد و موفقیتهای قابل توجهی در میان لوهاناها و دیگر هندوهای متعلق به کاستهای تجارت پیشة آن منطقه به دست آورد. ولی مرکز فعالیتهای پیرصدرالدین همچنان در اوچ ، در سند، باقی ماند. منطقة سند در آن زمان تابع حکومت سما ها بود که در حدود 752 سلسلة خود را جانشین سمره ها کرده بودند که مذهب اسماعیلی داشتند. اما سماها بزودی پیرو مذهب اهل سنّت شدند. طبق روایات منقول در گنانها، پیرصدرالدین برای تحویل وجوهات مذهبی ، یعنی داسوند یا عشریه ، به امام نزاری ، سفری به ایران کرده و در آنجا به دیدار امام اسلام شاه نایل شده بوده است .

مزار پیرصدرالدین در نزدیکی جت پور ، در حومة اوچ ، در جنوب ملتان / مولتان قرار دارد. متولیان این مزار اکنون خود را پیرو مذهب شیعة اثناعشری می دانند و از پیرصدرالدین به عنوان حاج صدرشاه یاد می کنند. پس از صدرالدین فرزند ارشدش ، حسن کبیرالدین ، جانشین پدر شد و امور دعوت سات پانت و خوجه های نزاری را به دست گرفت .

در روایات سنتی خوجه های نزاری ، پیرصدرالدین مؤلف بیشترین تعداد از گنان ها معرفی شده است ، از جمله یکی از سه تحریر موجود از گنان مهم دسه اوتار (ده اوتار یا ده مظهر) که اصول عقاید اسماعیلیة نزاری را در چهارچوب هندویی مطرح می سازد. خوجه ها، گنان دیگری به پیرصدرالدین منسوب کرده اند که تحقیقات جدید صحت این انتساب را ردّ کرده است . این گنان که به بوج نیرانجان (معرفت توحید) مشهور است منظومه ای به زبان هندوستانی دربارة طریقت صوفیّه است . این منظومه در اصل در محافل قادریه در سند پدیدار گشته و سپس وارد مکتوبات گنانی خوجه ها شده است . علی رغم اینکه هیچگونه اصول عقاید سات پانت در آن یافت نمی شود، آن را به پیرصدرالدین منسوب کرده اند. در هر صورت این گنان سند دیگری است که از وجود مناسبات نزدیک بین خوجه ها و صوفیان شبه قارة هند حکایت دارد.


منابع :
(1) پیرزاده درگاه والا، تواریخ پیر ، نوسری 1914ـ 1935، ج 2 (گجراتی )؛
(2) علی محمد ج . چونارا، نورمبین ، بمبئی 1936 (اردو)؛
(3) همان ، بمبئی 1936 (گجراتی )؛
(4) فرهاد دفتری ، تاریخ و عقاید اسماعیلیه ، ترجمة فریدون بدره ای ، تهران 1375 ش ؛


(5) Ali S. Asani, The Bu ¦ jh Niranjan:an Ismaili mystical poem, Cambridge, Mass., 1991;
(6) Farhad Daftary, A short history of the Ismailis: traditions of a Muslim community, Edinburgh 1998;
(7) Vali Mahomed N. Hooda, "Some specimens of Satpanth literature", in Collectanea , ed. V. Ivanov, Leiden 1948, 104-109, 112-121;
(8) Vladimir Ivanov, Ismaili literature: a bibliographical survey, Tehran 1963, 177-178;
(9) Azim Nanji, The Niza ¦ r i ¦ Isma ¦ Ü i ¦ l i ¦ tradition in the Indo-Pakistan subcontinent , Delmar, N. Y., 1978;
Ismail

(10) K. Poonawala, Biobibliography of Isma ¦ Ü i ¦ l i ¦ literature, Malibu, Calif., 1977, 301-302.

/ فرهاد دفتری /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2936
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست