پیرشمس (یا شمس الدین ) ، یکی از اولین داعیان اسماعیلیة نزاری در شبه قارة هند. داعیان اسماعیلی را عمدتاً در هندوستان «پیر» خطاب می کردند. فعالیت پیرهای اسماعیلی نزاری که از اوایل قرن هفتم از الموت به هندوستان گسیل می شدند، ابتدا در منطقة سند متمرکز بوده است . بنابر روایات سنتی اسماعیلیان نزاری هند، که عمدتاً در ادبیات دینی منظوم آنها مشهور به «گنان »ها انعکاس یافته است ( رجوع کنید به گنان * )، پیرشمس اولین کسی بود که در هند دعوت نزاری را شروع کرد. باید توجه داشت که از گنانها نمی توان به عنوان منابع قابل اعتماد تاریخی استفاده کرد. بعضی از این منابع قبل از پیرشمس ، از پیر صلاح الدین هم که گاهی به عنوان پدر پیرشمس معرفی شده است ، نام برده اند. در هر حال ، گنانها متذکر می شوند که پیرشمس و دیگر پیرهای اولیه همگی از الموت برای اشاعة دعوت اسماعیلیة نزاری ، که در شبه قارة هند با عنوان «سات پانت » یا صراط حقیقی (برای رستگاری ) شهرت یافت ، گسیل شده بوده اند.

به طور کلی ، پیرشمس شخصیت ناشناخته ای است که دربارة او همه گونه افسانه پرداخته شده است ، و تواریخی هم که برای زمان فعالیت او ذکر شده اند بسیار متفاوت اند. در بعضی از گنانها، که به پیرشمس منسوب اند، از قاسم شاه ، یعنی بیست و نهمین امام نزاری که در نیمة اول قرن هشتم هجری می زیسته ، به عنوان امام معاصر وی ، یاد شده است ، و به این ترتیب فعالیتهای خود پیرشمس نیز به همان زمان برمی گردد. ولی طبق گنانهای دیگر، روزگار فعالیت پیرشمس دو قرن زودتر، یعنی در قرن ششم ، بوده است .

همانطور که ذکر شد، دربارة مرحلة آغازین دعوت اسماعیلیة نزاری در هند یا اسماعیلیة سات پانت ، آگاهی دقیقی در دست نیست ، اما مسلم است که این دعوت و فعالیت نخستین پیرها عمدتاً پس از سقوط الموت در 654 و به دنبال فعالیتهای داعیان متقدمتری که در اواخر دورة الموت به هند گسیل شده بودند، نخست در میان هندوهای سند جایگاه محکمی پیدا کرد و سپس به گُجرات و دیگر مناطق شبه قاره گسترش یافت .

پیرشمس ، بخصوص در ملتان / مولتان و اوچ ، شهرهای سند قرون وسطا (که اکنون جزو استان پنجاب اند)، فعالیت داشته است و مقبرة او هنوز در شهر ملتان پای برجاست . جماعت شمسیان ، که شاخه ای از اسماعیلیان نزاری اند و اکنون امامت آقاخان را قبول دارند و از راه زرگری و طلاسازی در ملتان و دیگر نواحی استان پنجاب امروزی پاکستان امرار معاش می کنند، مدعی اند که پیرشمس اسلاف آنها را به کیش اسماعیلیه نزاری درآورده است . باید بگوییم که در روایات مختلف افسانه ای ، پیرشمس ، با شمس تبریزی ، پیر و راهنمای روحانی مولانا جلال الدین رومی و نیز با شمس الدین محمد، نخستین امام نزاری بعد از دورة الموت که در حدود 710 وفات یافته ، یکی دانسته شده است . مقبرة پیرشمس در ملتان در محلی به نام مقبرة سیدشمس الدین سبزواری شهرت دارد و تاریخ ساختمان آن 1102 ذکر شده است . در شجره نامه ای که مؤلف در 1372ش در آن مقبره یافت ، نَسَب صاحب مقبره به اسماعیل ، فرزند امام جعفر صادق علیه السلام ، رسانده شده است . فعالیتهای پیرشمس را، که در فهرست سنّتی پیران سات پانت مرتبة بیستم را احراز کرده است ، فرزند و نوه اش ، یعنی نصیرالدین و شهاب (یا صاحب ) الدین ، ادامه داده اند.

پیرشمس و دیگر پیران اولیة اسماعیلیة نزاری در شبه قارة هند، می خواستند تعالیم اسماعیلی و اسلامی را به زبان و گونه ای به هندوهای مقیم سند و دیگر مناطق آنجا ارائه دهند که برایشان به آسانی قابل درک باشد. این شیوة عمل را در محتوای دینی بعضی از گنانها، که عرضه کنندة تلفیقی از عناصر هندو و اسلامی هستند، بوضوح می توان یافت . از جملة این آثار می توان از گنان مهمی موسوم به دسه اوتاره ، یا ده مظهر، نام برد که در یکی از تحریرات آن به پیرشمس نسبت داده شده است ؛
گرچه با یافته های جدید علمی ، انتساب این ادبیات ، یعنی گنانها، را به پیرشمس و دیگر پیران آغازین ، نمی توان مسلم دانست .

---

منابع :
(1) فرهاد دفتری ، تاریخ و عقاید اسماعیلیه ، ترجمة فریدون بدره ای ، تهران 1375ش ؛


(2) F. Daftary, The Isma ¦ Ü i ¦ l i ¦ s: their history and doctrines , Cambridge 1990, 415, 478-479, 484-485;
(3) V. N. Hooda, "Some specimens of Satpanth literature", in Collectanea , ed. W. Ivanow, Bomby 1948, 55-103;
(4) W. Ivanow, Ismaili literature: a bibliographical survey , Tehran 1963, 176-177;
(5) idem,"Shums Tabrez of Multan", in Professor Muh ¤ ammad Shafi ـ presentation volume , ed. S. M. ـ Abdullah, Lahore 1955, 109-118;
(6) T. Kassam, Songs of wisdom and circles of dance: hymns of the Satpanth Isma ¦ Ü i ¦ l i ¦ Muslim saint, P i ¦ r Shams , Albany, N. Y. 1995;
idem, "Syncretism on the model of figure-ground: a study of Pir Shams' Brahma

(7) Praka ¦ s ¨ a", in Hermeneutical paths to the sacred worlds of India , ed. K. K. Young, Atlanta 1994, 231-241;
(8) A. Nanji, The Niza ¦ r i ¦ Isma ¦ Ü i ¦ l i ¦ tradition in the Indo-Pakistan subcontinent , Delmar, N. Y. 1978, 50-69, 110-130;
(9) Ismail K. Poonawala, Biobibliography of Isma ¦ Ü i ¦ l i ¦ literature , Malibu, Calif. 1977, 299-300.

/ فرهاد دفتری /