responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 293

 

باقی بالله ، ابوالمؤید رضی الدین محمدباقی (یا عبدالباقی ) بن عبدالسلام ، از مشایخ بزرگ نقشبندیه و از مروّجان این طریقه در هندوستان که در آن سرزمین به «خواجه بیرنگ » نیز شهرت دارد. در 971 (یا 972) در کابل متولد شد. پدرش قاضی عبدالسلام سمرقندی عالم و صوفی بود و در کابل منصب قضا داشت و مادرش به خواجه عُبیداللّه احرار نقشبندی (متوفی 896) نسب می رسانید. تحصیلات نخستینش در کابل بود و از 978 که مولانا صادق حلوایی سمرقندی (متوفی 982) به دعوت حاکم کابل ، محمد حکیم میرزا (برادر کهتر اکبرشاه بابری )، در آن شهر اقامت گزید (امین احمد رازی ، ج 3، ص 383) نزد او به تحصیل علوم پرداخت و سپس به همراه او برای تکمیل تحصیلات خود به سمرقند رفت . ولی در ماوراءالنهر ذوق عرفانیش غالب آمد و تحصیل علوم رسمی را رها کرد و به تصوّف روی آورد و چند سالی در صحبت مشایخی مانند خواجه عبید و افتخار شیخ (از مشایخ طریقة یَسَویه ) و امیرعبداللّه بلخی بود و به ذکر مراقبه می گذراند. سپس ، به دعوت برخی از دوستانش که در هندوستان صاحب منصب و مقامی بودند، به آنجا سفر کرد؛ ولی ، برخلاف پیشنهاد آنان ، به سپاه بابری نپیوست و به طلب عارفان و صوفیان پرداخت . از لاهور به دهلی و از آنجا به کشمیر رفت و چندی در خدمت شیخ باباوالی خوارزمی (متوفی 1001) بود. پس از درگذشت باباوالی ، به ماوراءالنهر بازگشت و در اَمْکَنَد، در نزدیکی سمرقند، به شیخ بزرگ نقشبندیة آن زمان ، مولانا خواجگی امکنگی (متوفی 1008)، پیوست و از او اجازة ارشاد یافت . به سنّت نقشبندیان از مشایخ پیشین نیز «تربیت روحانی » (دربارة این اصطلاح رجوع کنید به بهاءالدین نقشبند، مقدمة طاهری عراقی ، ص 30) یافت و از روحانیت شیخ عبیداللّه احرار بهره مند شد.

باقی بالله ، به دستور شیخ خود، برای ارشاد و نشر طریقة نقشبندی به هندوستان بازگشت و در 1008 به لاهور رسید و پس از یک سال اقامت در آنجا به دهلی رفت و تا پایان عمر در فیروزآباد دهلی اقامت گزید. در دهلی ، برخی از رجال دولت بابری نیز به جمع مریدان باقی بالله پیوستند که از آن جمله است شیخ فرید بخارایی که به خانقاه او کمک بسیار می کرد (باقی بالله ، 1967، ص 57). باقی بالله بیش از حدود سه سال در مسند شیخی نماند و در اواخر عمر کار ارشاد طالبان را به خلیفة خود شیخ احمد سرهندی واگذاشت و خود عزلت گزید (محمدهاشم کشمی ، ص 28، 30؛ بدرالدین سرهندی ،ص 38ـ39؛ باقی بالله ، 1967، ص 46ـ47، 59) و، سرانجام ، در روز شنبه 25 جمادی الا´خر 1012 درگذشت . از او دو پسر بازماند: یکی خواجه عُبیدالله معروف به خواجة کلان (1010ـ1073) مؤلف الطبقات الحُسامیه در شرح حال اولیا، و دیگری خواجه عبداللّه معروف به خواجة خُرد که مؤلف چند رسالة کوتاه عرفانی است .

از باقی بالله آثاری به نظم و نثر بازمانده است که مجموعة آنها به اهتمام مولانا ابوالحسن زید فاروقی مجدّدی گردآوری شده و با عنوان کلیات باقی بالله در لاهور در 1967 به چاپ رسیده است . مجموعه ای دیگر، که به همّت سیدنظام الدین احمد کاظمی گردآوری و با عنوان عرفانیات باقی در دهلی در 1970 چاپ شده است ، فقط شامل اشعار باقی بالله و نیز فقراتی از شرح حال و کرامات اوست . اشعار باقی بالله ، شامل رباعیات و چند مثنوی کوتاه و ساقی نامة تماماً عرفانی است . وی در توضیح دقایق عرفانیِ 46 رباعی خود شرحی نوشته و آن را سلسلة الاحرار نامیده است ؛ ولی ، چنانکه در «ملفوظات » او آمده است ، باقی بالله از این اثر خود، که مسئلة وحدت وجود در آن بخوبی تحقیق شده ، خرسند نبوده است ؛ زیرا ظاهراً بیم آن داشته است که سخنان او به دست نااهلان بیفتد (همو، 1967، ص 64). از میان چند مثنوی کوتاه او مثنوی گنج فقر در هندوستان شهرت و رواج بیشتری داشته است (همان ، ص 201ـ236 و همو، 1970، ص 75ـ130؛ همو 1910، ص 225ـ268؛ نیز تفهیمی ، ص 74ـ108). در این مثنوی ، که دارای 725 بیت و در بحرهزج مسدّس مقصور است ، پس از ذکر توحید و مناجات و منقبت رسول صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و مدح اولیا و مشایخ ، برخی از مباحث عرفانی و اصول طریقة نقشبندی بیان می شود. باقی بالله ، چه در این مثنوی و چه در برخی منظومات دیگرش ، به آثار مولانا عبدالرحمن جامی نظر داشته است .

از آثار منثور باقی بالله علاوه بر سلسلة الاحرار چند رسالة کوتاه نیز، که برخی از آنها یادداشتهای مختصری بیش نیست ، به جا مانده که در تفسیر چند سورة کوتاه و آیة قرآنی (1967، ص 155ـ172) و در بیان حقیقت نماز و توحید است (همان ، ص 147ـ 155). رساله ای ناتمام نیز در باب سلوک دارد که به خواهش یکی از مریدان نوشته و جزو مکتوبات او چاپ شده است (ص 124ـ129). رسالة کوتاه دیگری به نام ده اصل از او بازمانده که دربارة ده اصل سلوک (توبه ، زهد، توکل ،...) است و از آن نسخه های خطی در کتابخانه های پاکستان موجود است (منزوی ، ج 3، ص 1460). رسالة دیگری به نام نور وحدت به او نسبت داده اند که در لاهور چاپ شده است (همو، ج 3، ص 2083؛ رِضْوی ، ج 2، ص 14). از مکتوبات باقی بالله 87 نامه به چاپ رسیده (باقی بالله ، 1967، ص 71ـ143) که اکثر آنها رهنمودهایی است دربارة سلوک یا بیان نکاتی از معارف که به مریدان و خلفای خود نوشته است . سخنان («ملفوظات ») او را در مجالس نیز یکی از مریدان گردآورده که از روی تواضع نام خود را ذکر نکرده ولی در مرثیه ای که برای باقی بالله سروده تخلّصش «رشدی » آمده است . (همان ، 1967، ص 67؛ رِضْوی ، ج 2، ص 11، نام گردآورندة «ملفوظات » را میرمحمدجان نوشته است ). هر یک از «ملفوظات »، که هم در کلیات باقی بالله (ص 19ـ68) و هم جداگانه با عنوان حیات باقیه (دهلی 1905) به چاپ رسیده است ، با ذکر تاریخ ثبت شده و از صفر 1009 آغاز می شود و تا شعبان 1012 ادامه می یابد (از 2 جمادی الاولی 1010 تا 1 صفر 1012، به سبب مسافرت «رشدی »، سخنان باقی بالله ضبط نشده است ، همان ، ص 44ـ45). ملفوظات از نظر احتوا بر مباحث عرفانی و مسائل طریقة نقشبندی و شیوة خاص تربیتی باقی بالله سودمند است ؛ ولی ، در قیاس با آثار مشابه ، فواید تاریخی آن اندک است . علت این امر ظاهراً خواستِ خود باقی بالله بوده است که پس از ضبط سخنانش به مؤلف تأکید کرده که «سخنی که در طریقه دخلی داشته باشد بنویسند و حکایات و معاملات مشایخ ... به آن ضم نسازند» (همان ، ص 25).

باقی بالله از معتقدان به ابن عربی بود و در نوشته ها و سخنانش از فصوص و فتوحات مکرر نام برده و نقل کرده است و عقیده به وحدت وجود را در آثارش و بخصوص در سلسلة الاحرار بیان نموده است . ولی جانشین او، شیخ احمد سرهندی ، که مخالف وحدت وجود و مدافع «وحدت شهود» بود، می گوید (ج 1، ص 127) که باقی بالله در پایان عمر از این عقیده عدول کرد. باقی بالله اختلاف علاءالدولة سمنانی و ابن عربی را در مسئلة وحدت وجود نزاعی لفظی می شمرد و می گفت که این اختلاف مانند سایر اختلافات اولیا نتیجة عدم فهم مقصود یکدیگر است نه در اصل مسئله ، و عدم فهم ناشی است از نارسایی سخن یا از علوِّ حالِ گوینده به هنگام بیان آن سخنان چندانکه دیگران از وصول بدان قاصرند و زبان به طعن و تخطئه می گشایند. به اعتقاد او، علاءالدولة سمنانی نیز سخن ابن عربی را بدرستی در نیافته است ، زیرا که ابن عربی وجود حق را مطلق گفته است و علاءالدوله از این اطلاقْ مطلقِ بشرطِ لافهمیده است (1967، ص 28، 37). باقی بالله بر تبعیّت از شریعت و حفظ سنّت تأکید داشت و طریقة نقشبندی را همان «طریقة سلف » می شمرد (همان ، ص 40) و می گفت مدار این طریقه سه چیز است : رسوخ در عقاید اهل سنت و جماعت ، آگاهی (حضور) و عبادت (همان ، ص 25). در سلوک ، «ذکر قلبی » و «رابطه » را مؤثرتر می دانست (کشمی ، ص 17) و ذکر جهر و سماع را روا نمی شمرد (باقی بالله ، 1967، ص 42ـ43، 125، 126؛ کشمی ، ص 29، 58 ـ 59) و عشق صوری را، به خلاف برخی از صوفیه ، راهبر به مقصود نمی دانست (باقی بالله ، 1967، ص 22، 29) و اجتناب از هر «حال » را که مانع رعایت شرع شود لازم می شمرد (همان ، ص 96ـ97). در تربیت سالکان بیش از آنکه به کثرت عدد پیروان نظر داشته باشد به مریدان خاص و مخلص توجه داشت (بدرالدین سرهندی ، ص 34) و می گفت : «راه افاده و استفاده جنسیّت و مناسبت است نه خوارق و تصرّفات » (باقی باللّه ، 1967، ص 37). باقی بالله زندگی زاهدانه ای داشت و سالکان را نیز به زهد و تقوی ، و بخصوص «احتیاط لقمه » سفارش می کرد (همان ، ص 28ـ29، 34؛ کشمی ، ص 25ـ26). با فقر می زیست و از دنیایی چیزی نیندوخت تا از جهان رخت بربست (باقی بالله ، 1967، ص 48).

دوران ارشاد باقی بالله در هندوستان ، هرچند کوتاه بود، تأثیر عمیق و گسترده ای داشت ، چندانکه طریقة نقشبندی به همت او و خلفایش یکی از رایجترین و پربارترین طرایق در هندوستان شد (کشمی ، ص 26). نامورترین خلفای باقی بالله عبارت اند از: شیخ احمد سرهندی مجَدّد اَلْفِ ثانی (971ـ1034)؛ شیخ تاج الدین عثمانی (متوفی 1050)، مترجم نفحات الانس و رشحات عین الحیاة به عربی ، که پس از مرگ باقی بالله به بلاد عرب سفر کرد و سرانجام مجاور مکه شد (همان ، ص 70ـ78؛ حسنی ، ج 5، ص 99ـ101)؛ شیخ حسام الدین بن نظام الدین بدخشی (977ـ1043)؛ شیخ اله داد دهلوی (متوفی 1051). شیخ حسام الدین ، که خاندانش از رجال دولت بابری بودند و خود نیز پیش از پیوستن به طریقت در خدمت اکبرشاه بود و خواهر وزیر معروف ابوالفضل بن مبارک را به زنی گرفته بود (همان ، ج 5، ص 129)، نفوذ اجتماعی خاصی داشت و پس از مرگ باقی بالله سرپرستی خانوادة او را به عهده گرفت و در خانقاهش در فیروزآباد دهلی به ارشاد نشست . او، به خلاف شیخ احمد سرهندی ، به وحدت وجود معتقد بود و سماع را روا می داشت (سرهندی ، ج 1، مکتوب 273؛ نیز رِضْوی ، ج 2، 195)؛ ولی ، سرانجام ، آرا و عقاید شیخ احمد سرهندی مجدد الف ثانی ، به رغم موانع بسیار، غالب آمد و نفوذ معنوی او طریقة نقشبندی را قدرتی تازه بخشید. بدین گونه ، باقی بالله را شاید بتوان در طریقة نقشبندی آخرین نمایندة جریانی شمرد که با خواجه پارسا و عبدالرحمن جامی آغاز شده بود و صفت ممیّز آن تبعیت تام از آراء ابن عربی بود.


منابع :
(1) امین احمد رازی ، هفت اقلیم ، تهران ( 1340 ش ) ؛
باقی بالله ، عرفانیات باقی ، چاپ نظام الدین احمد کاظمی ، دهلی 1970، همو،

(2) کلیات باقی بالله ، چاپ ابوالحسن زید فاروقی نقشبندی و برهان احمد فاروقی ، لاهور، 1967؛
(3) همو، گرانمایه مثنویات تصوف ، حیدرآباد دکن 1910؛
(4) ساجداللّه تفهیمی ، «مثنوی گنج فقر»، دانش ، ش 9، (بهار 1366)؛
(5) عبدالحی حسنی ، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر ، حیدرآباد دکن 1955؛
(6) عبدالمجید خانی ، الحدائق الوردیة فی حقایق اجلاء النقشبندیة ، قاهره 1308؛
(7) غلام سرور لاهوری ، خزینة الاصفیاء ، لکهنو 1290، ص 655؛
(8) احمد سرهندی ، مکتوبات امام ربانی ، استانبول 1397/1977؛
(9) لاهور 1391؛
(10) بدرالدین سرهندی ، حضرات القدس ، لاهور 1971؛
(11) محمدهاشم کشمی ، زبدة المقامات ( برکات احمدیه )، کانپور 1307؛
(12) عبدالحق محدث ، اخبارالاخیار ، دهلی 1914؛
(13) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1984؛


(14) Saiyid Athar Abbas Rizvi, A History of Sufism in India , New Delhi 1978-1983.

/ احمد طاهری عراقی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 293
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست