پیر ، بقعه ، بنایی تاریخی در تاکستان . این بقعة تقریباً در جنوب غربی شهر به فاصله دو کیلومتری از بافت قدیم آن و در کنار محوطة قبرستانی متروک واقع شده است . گرچه برخی آن را آتشکده و متعلق به پیش از اسلام می دانند، اما از نوع آجرکاری ، بخصوص آجرکاری سردر و سرپایه های اطراف آن ، که از آن دورة سلجوقی است ( رجوع کنید به سطور بعد)، بسیار بعید به نظر می رسد که چنین باشد. سه ضلع دیگر بنا، جز ازارة ضلع پُشت آن ، کاملاً خالی از هرگونه نقوش آجری است .

بقعه در محل گودی به عمق حدود 160 سانتیمتر واقع شده و با هفت پلة آجری می توان به حیاطچة جلوی بنا رسید. مقطع عرضی آن مربعی به ابعاد 60ر6*70ر6 متر و اطراف بنا به شکل راهروی متصل به حیاطچه به عرض 125 سانتیمتر، در سه جهت خالی است .

داخل بقعه فاقد هرگونه سنگ قبر یا صندوقی است که حاکی از دفن کسی در آن باشد. کاوشهای انجام شده در حدود 1355ش ، این واقعیت را تأیید کرده است . در نتیجة این کاوشها در اطراف بقعه ، در گوشة راست حیاطچه در مقابل بنا، استخوانهای سه جسد بلند قامت ، که پاهای هر سه جمع بوده ، همراه با دو خنجر بزرگ و شیشه ای حاوی مایع آبی رنگ کشف شده است .

در حدود 1363ش ، ادارة میراث فرهنگی ، برای حفاظت بنا و پیشگیری از رطوبت بالارونده ، در چهار سمت بنا، به طور اصولی نایکشی (زهکشی ) کرده است . پله های ورودی و دیوارهای حیاطچه و دیوارة راهرو اطراف بنا نیز، با آجرکاری به روش کله و راسته ، بنّایی شده است . نقاش و جهانگرد فرانسوی ، اوژن فلاندن ، در 1257/1841 از تاکستان امروزی ، که در آن زمان سیاهْ دُهُن ، نامیده می شد، دیدن کرده و این بنا را توصیف و تصویری از آن کشیده است . بقعة پیر در آن هنگام ، در کنار ده ، بنایی عظیم با تزییناتی از آجرهای کوچک با حجمهای مختلف بوده که کنگره و گیلوییهایش روی هم واقع شده بوده و تنها درِ آن ، براثر آوار زیاد، بسته بوده است . این بنای بشدت آسیب دیده ، محوطه ای مربع با گنبدی کشیده داشته و به گفتة فلاندن (ص 98)، طرح بنا به سبک هندی و از دورة مغول بوده است . او در نقاشی خود، بنا را عظیم نشان داده است (ورجاوند، ص 388).

سرپایه های اصلی ، یک آجره و سایر پس نشینها یک نیمه است . درِ چوبی بقعه ، حدود 200*100 سانتیمتر و دارای کتیبه ای است که میله های آهنی از آن محافظت می کند. بالای در نعل درگاه چوبی و سپس تیغة آجری سبب استقرار سرچهارکه کشیِ افقی شده است . چهار رگ بالای سرچهارکة افقی ، زمینة کتیبة گودی را به وجود آورده است . قطار مقرنس آجری بنا سه ردیف دارد: ردیف اول با هفت قطار مشابه ؛ ردیف دوم با شش قطار، که دو تا دوتا یک سطح برجستة میانی مشترک دارد؛ ردیف سوم و بالایی ، با پنج قطار مقرنس ، مانند ردیف اول ، که سبب جمع شدن و شکل گیری مجموع قطار مقرنس بنا شده است . از ویژگیهای این اجرا به کارگیری نقش چلیپا از گچبری در بین آجرها به جای کوربند است که سبب شیوایی خاص در این نما گردیده است . نوع آجرکاری و خصوصاً چلیپاهای گچبری ، نشان می دهد که بنا به دورة سلجوقی تعلق دارد.

قابِ کتیبه های عمودی طرفینِ نما از سرپایة یک آجرة میانی ، با دو پس نشین یک نیمه ، و از طرف نبش بنا با چهار پس نشین یک نیمه ، به متن کتیبة عمودی رسیده است . از ویژگیهای این کتیبه وجود گچبری با نقوش «سه گرو چوبخطی » ــ نوعی گره در معماری اسلامی ــ است که در یک قاب مربع به وجود آمده است . اطراف زمینة گچبری ، با رج عمودی و افقی به شکل «لا»، سبب شکل دهی گچبری شده است . در بالای قاب گچبری ، ردیف قطار مقرنس اول و سپس قطار دوم و در انتها یک قطار واحد در دو طرف سردر، بر زیبایی بنا افزوده است . از ویژگیهای این اجرا تراش قطعات آجر به روش تیشه داری است . در این دو قطار مقرنس طرفین ، از نقش گچبری چلیپا استفاده نشده است . پس از ختم سرپایه های میانی و کناری ، دو کتیبة کوچک طرفین ، با اختلاف سطح از تراز کتیبة افقی میانی ، با زمینه ای در سه رگ ساخته شده است .

ابعاد داخلی بقعه 30ر4*40ر4 متر است که در نتیجة تفاضل اندازه های خارجی و داخلی ، عرض دیوارهای بنا حدود صد سانتیمتر یا بیشتر خواهد بود. در وسط ضلع اصلی ، درِ ورودی واقع است . در سه ضلع دیگر طاقنما در وسط اضلاع به عرض 220 سانتیمتر، با ازارة دست انداز حدود 105 سانتیمتر و با ستونهای باربر تا ارتفاع 110 سانتیمتر، قوس تیز باربر با «جَست » از پاکار تا تیزه 150 سانتیمتر، با پس نشین طاقنماها (طاقچه های بزرگ ) سبب شکل گرفتن قسمت داخلی بنا شده است . گنبد اولیة بنا به شکل پیازی کشیده و بلند (تند) بوده (ورجاوند، همانجا) که بعدها رو به ویرانی نهاده است . در مجموع ، این گنبدخانه پوششی یک پوسته داشته که به شکل رجهای گردچین دوردار بنّایی شده است . روزنه ای مربع مستطیل ، حدوداً تا نصف ارتفاع گنبد برابر در، سبب نوررسانی و تهویة فضای داخلی بقعه می شود.

نقوش بین طاقنماهای باربر فوقانی و فیلپوشها از انواع گلچین خفته و راسته ، دو خفته و یک راسته و گل اندازی ، سبب شیوایی هنر آجرکاری قسمت داخلی بنا شده است . همچنین در بین قطعات به کار رفتة آجر در متن طاقنماهای باربر هشتگانه ، از نقش چلیپای گچبری مانند نمای بیرون بقعه استفاده شده است .

در ناحیة تیزة طاقنماهای میانی و فیلپوشها در گوشه سازیها و همچنین هشت فیلپوشچه از ساقه و گل برجستة گچبری به شکل منفرد، نقش جالبی به فضای سادة داخلی بنا داده است . بندهای افقی و عمودی و مورب آجرکاری داخل بقعه نیز با بندکشی اصولی گود اجرا شده و کف فضای داخلی بقعه با آجر مربع مفروش شده است . ضمناً کلیة آجرکاری قسمت داخلی و خارجی بنا با آجر 22*22 سانتیمتر است .

تعدادی قطعات سنگ قبر، از مرمر شفاف با نقوش اسلیمی و انواع خط حجاری شده ، در داخل بقعه نگهداری می شود که از گورستانهای اطراف بقعه جمع آوری شده است (ورجاوند، ص 391).

---

منابع :
(1) علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف ؛
(2) اوژن ناپلئون فلاندن ، سفرنامة اوژن فلاندن به ایران ، ترجمة حسین نورصادقی ، تهران 1356 ش ؛
(3) پرویز ورجاوند، سرزمین قزوین ، تهران 1349 ش .

/ حسین زمرشیدی /