پیچ ، عنصری تزیینی در معماری . پیچ بیشتر در نبش صفه ، ایوان ، ایوانچه ، غرفه ، غرفچه و بویژه در نبش محراب مسجدها به کار برده شده و احتمالاً تقلیدی از گیاهان پیچنده است . پیچ با مصالح گوناگون چون آجر، انواع کاشی ، گچ ، سنگ و چوب ، بر روی درهای چوبی نفیس اجرا شده است .

در آثار سنگی تخت جمشید و اشیای کشف شدة باستانی پیچ در سرستونها و بر اندام تندیسهای گوسفند، سرگاو و اسب ، لباس و موی سر و صورت سربازان ، نمایندگان افراد ملل و بزرگان و شاهان هخامنشی و حتی بر برخی از اشیا و تخت شاهی دیده می شود (زمانی ، ص 776؛ بهار و کسرائیان ، تصویر ص 40؛ فریدنی ، تصویرهای ص 20ـ23). در دورة ساسانی این تزیین بر روی اشیایی مانند تنگ ، بشقاب ، جام و همچنین بر شاخهای بزکوهی و نیمکتها و آتشدانها با حرکات خاص به کار رفته است . پیکر بهرام دوم ساسانی و همراهان او در نقش رستم با آرایش پیچ در موی سر حجاری شده است (زمانی ، ص 776ـ 777).

اجرای پیچ در بناهای دوران اسلامی نیز ادامه یافت . در مقبرة شاه اسماعیل سامانی (285) در بخارا، از طاقنماسازیهای آجری استفاده شده است . در برخی از ستونچه های فلکة به کار رفته در طاقنماهای آن ، با بهره گیری از رجهای آجری به صورت عمودی ، پیچ کاملی به وجود آمده ، و این آغاز اجرای پیچ در معماری ایران در دورة اسلامی است (همان ، ص 777، 781). در نمای اصلی حیاط مسجدجامع نائین (اوایل قرن چهارم ) نیم ستون فلکة متصل به اسکلت بنا وجود دارد که تزیینات نیم ستونهای آن با رجهای افقی پلکانی پیش آمده و بخصوص برجستگی آنها نسبت به متن ، حرکت پیچ آجری را القا می کند. از بناهای دورة سلجوقی ، مسجد جامع دو ایوانی گناباد با کتیبه ای به تاریخ 609 نیز ایوان آجری پر ارزشی دارد که بعد از کتیبه خط و کونال دور طاق ، دو حرکت پیچ مانند از نقوش مضرس آجری به شکل 7 و 8 زینت بخش نمای آن شده است .

از مهمترین جلوه های پیچ در معماری دورة ایلخانی ، غرفچه و محراب گچبری بقعة پیربکران * است که دو شانة غرفچه تا تیزة آن با فتیله پیچ زینت یافته است . در مسجدجامع اشترجان (715) در جنوب اصفهان ، محراب بلند و کشیده ای وجود دارد (ویلبر، تصویر ش 95) که پای محراب از دو طرف دارای فتیله های عمودی است که تا تیزة آن ادامه یافته و «پای پیچ » نامیده می شود و الگوی اجرای پیچ در ادوار بعد گردیده است . در مسجدجامع ابرقو (738) متن محراب با اسلیمی پیچک پهن گچ بری شده است . پای محراب دارای دو گلدان گچبری با نقوش گره هندسی اسلامی است که سبب استقرار «پای پیچ » شده است (همان ، تصویر ش 192). پیچ گچبری از روی گلدان شروع و به تیزة دور محراب ختم می گردد. پدیدة گلدان گچی را در این مسجد می توان سرآغاز گلدان سازی برای پای پیچ در آثار بعدی معماری ایران دانست .

عصر تیموری را می توان عصر تحول معماری ، و نیز هنر فتیله پیچ ، پیچ هفت رنگی ، پیچ زیررنگی و پیچ معرق در بناها، نبش محرابها و بخصوص نبش ایوانها دانست . در مسجد جامع کرمان (750) ایوان مدخل شرقی مسجد، با «پیچ گره خشتی مُهری » تزیین شده است . در این دوره داشتن ازارة سنگ در پای پیچها نیز متداول گردید. سردرِ مدرسة بالاسر حرم مطهر حضرت رضا علیه السلام ، از آثار اوایل قرن نهم ، دارای پیچ زیر رنگی بسیار ظریفی است که با نقوش ختایی بر زمینة لاجوردی به قطر حدود هشت سانتیمتر تزیین شده است . این سردر در سالهای اخیر و در طرح گسترش بارگاه حضرت رضا علیه السلام تخریب و به مکان دارالسیاده ملحق شده است ، اما نمونه ای از این پیچ ارزشمند و قابچه های معرق نفیس آن در ادارة میراث فرهنگی خراسان نگهداری می شود.

در مدرسة الغ بیک سمرقند (819) نبش ایوان آن دارای فتیله پیچ زیررنگی قطوری است . این پیچ دارای پارکابی (استوانه های ظریف متصل به یکدیگر که از ارتفاع پایین زمینه حرکت پیچ می شود) و مزین به نقوش ختایی و گره هندسی با حرکات ترکبندی مربع و مثلث است که هر فتیله را از دیگری جدا و با نقوش گره «شش وطبل » هنر بدیعی از پیچ زیررنگی ارائه کرده است . از ویژگی این پیچ به کارگیری «حمیل بادمک دار» در بین فتیله پیچ است .

ایوان مسجد کبود تبریز (مظفریه ؛ 870) دارای «پیچ معرق » بسیار نفیسی به قطر حدوداً بیست سانتیمتر است . در هر سه فتیله پیچ معرق از نقوش گیاهی گلدار استفاده شده است و سپس پیچ چهارم با خط کوفی تزیین شده و مجدداً سه پیچ بعد با نقوش گل و برگ زینت یافته و بدین سان اثر بدیعی در این مسجد خلق شده است . از ویژگی دیگر این پیچ معرق «دِوال » دو طرف آن است که دارای تخمکهای بادمک دار است .

کاخ آق سرای در شهر سبز ازبکستان (781) دارای ایوانی است با پیچ معرق قطور. در فتیله های پنج پیچ آن از نقوش پیچکدار اسلیمی ـ بندِ ختایی گل و ترنج ، با رعایت فاصله در میان آنها، استفاده شده است . بند ششم هر پیچ با خط ثلث تزیین شده که سبب جداسازی پیچهای منقوش از یکدیگر نیز گردیده است .

در دو طرف ایوان بقعة خواجه ابونصر پارسا در بلخ ( 865) و در نبش نما از سطح ازارة گلدان شکم دار، معرق زیبایی پایة کتیبه خط سه رگی (بسم الله الرحمن الرحیم ) را تشکیل می دهد که بعد از آن قطار بندی ساده ای از معقلی سازی و سپس پارکابی بلند فتیله های عمودی آن ایجاد گردیده است . پیچ معرق بسیار قطور و زیبای آن با نقوش پیچکدار اسلیمی ـ بند ختایی تا انتهای دو ستون پیچ ادامه یافته و در پایان به یک پارکابی شبیه پارکابی آغازین ختم می گردد. این دو ستون پیچ معرق بسیار استثنایی را عرضه می کند (ویلبر و گلمبک ، ج 2، تصویرهای ص 793ـ794).

در دورة صفویه از گلدان و پیچ معرق بندرت در بارگاه حضرت رضا علیه السلام و سایر جاها استفاده شده است . در این دوره برای تسهیل در کار از روش پیچهای «قالبی خشتی » تک رنگ فیروزه ای استفادة فراوان شده است . گلدانهایی که برای پیچ مورد استفاده قرار می گرفته اغلب از سنگ مرمر و در مواردی دارای «پاراستی » بوده است ، به طوری که گویی کاشی پیچ از درون گلدان سنگ بیرون جسته است . حرکات این جهش دقیقاً ترکیب مقرنس است . از ویژگی پیچ گلی فیروزه ای ، کاربرد آن به شکل تک پیچ در نبش محرابها و غرفه ها و نظایر آن و همچنین کاربرد پیچ دو قلو و سه قلو در نبش ایوانها و مدخل پیش خان در آثار این دوره بوده است . از پیچهای متعدد این دوره می توان به پیچهای سه قلو در ایوان ورودی به مسجد امام اصفهان (1021 تا 1040)، مدرسة چهارباغ (1090ـ1126) و بسیاری دیگر اشاره کرد.

در دورة زندیه نیز در نبش ایوانها و جاهای همانند آن ، از پیچ سازی بویژه به شکل جالبی در ستونهای باربر در زیرطاقها استفاده شده است . شبستان مسجد وکیل شیراز (1187) در دو محور عمودی و افقی از هر طرف دارای چندین ردیف ستون پیچ سنگی است که بار قوسهای پاتوپا و طاق پوشها را بر دوش دارند. پیچ ستونها از پارکابی آنها در سطح زمین شروع شده ، سپس گرداگرد ستون سنگ دور زده و در پایان ستون مجدداً به فتیله های عمودی همانند پارکابی زیرین تبدیل شده است . سرستون سازی با گلهای بته جقه ای در دو نبش و اضلاع سرستون هرمی ، زیبایی خاصی به پیچ سنگی ستونها داده است .

در دورة قاجاریه پیچ ، همانند دورة زندیه ، در مساجدی چون نصیرالملک و مشیرالملک در شیراز و بسیاری دیگر دیده می شود؛ از جمله می توان به دو ستون رفیع پیچ در جلو ایوان تخت مرمر * کاخ گلستان و همچنین ستونهای پیچ بسیار ظریف و بلند در ایوان بارگاه حضرت معصومه سلام الله علیها اشاره کرد که باربری سقفها را با دهانة طویل بر عهده دارند. در این دوره کاربرد ستونهای پیچ در منازل اشراف نیز معمول گردید. از ویژگی پیچ این دوره می توان به سنگهای ازاره با نقوش گیاهی ، حیوانی و انسانی در بین نبشهای پیچ دار، مانند عمارت نارنجستان قوام در شیراز و بسیاری دیگر، اشاره داشت .

در دوران معاصر از ستونهای سنگی پیچ برای ایوانها، همچنین از ستونهای پیچ گچبری یا پیچ متصل به اسکلت در سر درها استفاده شده است که هنوز در گوشه و کنار کشور اثری از آنها دیده می شود.

امروزه برای ساختن پیچ ، پس از قالب گیری گل به شکل تک پیچ یا جفت پیچ و یا بیشتر با استفاده از قالب چوبی یا فلزی به نام «خشت پیچ »، در قطرهای مختلف ، آن را لعاب داده به رنگهای تغاری ، لاجوردی ، فیروزه ای ، زرد، سفید مینایی در کوره می پزند و سپس در نبش پیش خان ایوان و محراب مساجد به کار می برند. در غرفه ای از صحن جدید قدس در بارگاه حضرت رضا علیه السلام کارهای معرق سنگ از نقوش مختلف گره سنگ ، خط معقلی سنگ ، خط نستعلیق سنگ ، «مقرنس پنج تخته سنگ » و بالاخره «پیچ سنگ » در نبش غرفه همراه با داشتن گلدانی بسیار زیبا و منحصر به فرد ایجاد گردیده که پدیده ای نو و شگرف در معماری اسلامی به شمار می آید. پیچهای تزیینی در آثار ایران بخصوص آثار مذهبی چون بقاع متبرکه ، مدارس علمیه ، مساجد و در معماری و آثار مذهبی سایر کشورهای اسلامی اثر مستقیم و فراوان گذارده است .

---

منابع :
(1) علاوه بر اطلاعات شخصی مؤلف ؛
(2) مهرداد بهار و نصرالله کسرائیان ، تخت جمشید ، تهران 1372 ش ؛
(3) عباس زمانی ، «پیچ تزئینی در آثار تاریخی اسلامی ایران »، در معماری ایران ، گردآوری آسیه جوادی ، ج 2، تهران 1363ش ؛
(4) نیکول فریدنی ، ایران : ( مجموعة عکس ) ، تهران 1373ش ؛
(5) دونالدنیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دورة ایلخانان ، ترجمة عبدالله فریار، تهران 1365ش ؛
(6) دونالدنیوتن ویلبر و لیزا گلمبک ، معماری تیموری در ایران و توران ، ترجمة کرامت الله افسر و محمد یوسف کیانی ، تهران 1374ش .

/ حسین زمرشیدی /