responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2859

 

پوربهای جامی ، تاج الدین بن بهاءالدین ، از شاعران معروف خراسان در نیمة دوم قرن هفتم . او «پوربها» (پوربهای جامی ، گ 36) و گاه «بها» (دولتشاه سمرقندی ، ص 137) تخلص می کرد و با عنوان ملک الشعرا (نفیسی ، ص 160؛ صفا، ج 3، بخش 1، ص 660) و ملک الحکماء والشعرا نیز از او یاد شده و به «ابن بها» هم شهرت داشته است (صفا، ج 3، بخش 1، ص 660ـ661). نیاکانش از قاضیان ولایت جام بودند (دولتشاه سمرقندی ، ص 136)، ولی او که ظریف و خوش طبع بود، به کار قضا رغبتی نداشت (پوربهای جامی ، گ 24). پوربها از جام به هرات رفت و بیشتر عمر خود را در آنجا گذرانید (دولتشاه سمرقندی ، ص 136؛ مدرس تبریزی ، ج 1، ص 311) و در حلقة شاگردان مولانا رکن الدین قبایی درآمد و مدتی نیز شاگرد سعید هروی بود (دولتشاه سمرقندی ، ص 130، 136؛ آذر بیگدلی ، ص 57). سپس مدّاح خواجه عزالدین طاهر فرْیُومدی و پسرش خواجه وجیه الدین ، از وزیران اباقاخان بن هلاکو (حک : 662ـ 680) گردید (اقبال آشتیانی ، ص 536؛ صفا، ج 3، بخش 1، ص 662ـ663).

تاج الدین بعد از مدتی ، به عراقین و آذربایجان رفت و با همام الدین تبریزی (متوفی 713) ملاقات و مشاعره کرد (صفا، ج 3، بخش 1، ص 663؛ مدرس تبریزی ، همانجا). سپس به دستگاه صاحب دیوان شمس الدین محمد جوینی در تبریز راه یافت و به سلک مداحان او و پسرش بهاءالدین محمد و برادرش علاءالدین عطاملک ، که مدتها حاکم بغداد و عراق بود، درآمد و با شاعران وابسته به صاحب دیوان جوینی ملاقات و مشاعره داشت (اقبال آشتیانی ، همانجا؛ حمدالله مستوفی ، ص 724؛ نفیسی ، ص 161؛ پوربهای جامی ، گ 55).

از محتوای قصیده ای که پوربها در مدح بهاءالدین محمد پسر شمس الدین صاحب دیوان دارد چنین برمی آید که «صاحب قران » اموال او را مصادره کرده و او ملک پدر را به گرو داده و ظاهراً رهسپار اصفهان شده و در آنجا نیز حتی «کهنه دفتر»های خود را به گرو داده و گرفتار تنگدستی و پریشانی گردیده است (صفا، ج 3، بخش 1، ص 664ـ 665).

اگرچه به استناد بیتی از پوربها که می گوید: در نظم و نثر تازی و ترکی و پارسی / برده ز اهل فضل به هر سه زبان گرو، چنین استنباط می گردد که باید آثاری به صورت نظم و نثر به تازی و ترکی نیز می داشته است ، اما آنچه تاکنون به دست آمده تنها دیوان فارسی اوست .

نسخة خطی دیوان پوربها با عنوان کتاب پوربهای جامی (ش 9213: OR در موزة بریتانیا و فیلم آن ، ش 858، در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ) را نظام الدین احمدبن عبدالله شیرازی ، در 1069 ( رجوع کنید به گ 104) در زمان سلطان محمد قطب شاه در حیدرآباد گردآوری کرده است . این کتاب دارای 104 برگ شامل قصاید، مقطعات ، ترکیب بند، مثنوی «کارنامة اوقاف خواف »، غزلیات و رباعیات است . شعر پوربها روان و متوسط است و بعضی او را در سرودن قصیده زبردست دانسته اند (نفیسی ، همانجا). از ویژگیهای قصاید او کاربرد زیاد واژه های مغولی است (مثلاً رجوع کنید به قصیده هایی در گ 4 و 11).

مشهورترین قصیدة پوربها قصیدة مغولیه است در 47 بیت . با مطلع :ای کرده روح با لب لعل تو نوکری /معشوق ازبکی و نگار هیجاوری . مینورسکی در مقاله ای به نام «قصیدة مغولیة پوربهاء» این قصیده را شرح و ترجمه کرده و بیشتر لغات

ترکی آن را توضیح داده است . ویژگی بارز این قصیده التزام یک یا دو کلمة ترکی مغولی در همة ابیات است (مینورسکی ، ص 261ـ 278).

مضامین دیوان پوربها مدح شخصیتهای زمان شاعر مانند خواجه شمس الدین صاحب دیوان (گ 18) و خواجه نصیر (گ 23)، هجو، هزل (مثلاً رجوع کنید به گ 23، 25، 29، 36) و اطلاعات تاریخی (گ 54) است . او قصیده ای در شرح واقعة زلزله و تخریب بیش از حد شهر نیشابور در 666 دارد و پس از نوسازی نیشابور نیز قصیده ای دیگر سروده و «بنا نهادن شهر نو» را به اباقاخان تبریک گفته است (خوافی ، ج 2، ص 337، 340). پوربها در بحور مشکل نیز قصیده سروده است (دولتشاه سمرقندی ، ص 137). نقیضه گویی برای شعر شاعری مانند ظهیرفاریابی هم در دیوان او دیده می شود (گ 60).

پوربها خود را در جِد، همردیف سنایی و در هزل ، مقلّد سوزنی می داند: طبع لطیف من ز سنایی و سوزنی / در جدّ و هزل بُرده به سحر و بیان گرو (همانجا). از شوخ طبعیهای پوربها که در دیوان او وجود دارد تقلید از مردم الکن است که کلمه هایی را به صورت مقطع و بریده بریده در شعر خود تکرار کرده است (گ 40، در مدح ملک قتلغ شاه ). بعضی پوربها را به داشتن «افکار نامأنوس و مضامین غریب » توصیف کرده اند و سخن او را پر از «صنایع دقیقة لفظی و استعارات بعیده » دانسته اند که «سبک محکم و منسجم » دارد (براون ، ج 3، ص 159ـ160). سال فوت پوربها 699 (دهخدا، ذیل مادّه ) و بعد از 699 (اقبال آشتیانی ، همانجا) ذکر شده است .


منابع :
(1) لطفعلی بن آقاخان آذر بیگدلی ، آتشکدة آذر ، چاپ جعفر شهیدی ، چاپ افست تهران 1337 ش ؛
(2) عباس اقبال آشتیانی ، تاریخ مغول : از حملة چنگیز تا تشکیل دولت تیموری ، تهران 1364 ش ؛
(3) ادوارد گرانویل براون ، تاریخ ادبی ایران ، ج 3: از سعدی تا جامی ، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت ، تهران 1357 ش ؛
(4) تاج الدین بن بهاءالدین پوربهای جامی ، دیوان ، موزة بریتانیا به شمارة 9213 کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش فیلم 858؛
(5) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، تاریخ گزیده ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1362 ش ؛
(6) احمدبن محمد خوافی ، مجمل فصیحی ، چاپ محمود فرخ ، مشهد 1339ـ1341 ش ؛
(7) دولتشاه سمرقندی ، تذکرة الشعراء ، چاپ محمد رمضانی ، تهران 1338 ش ؛
(8) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظرمحمد معین ، تهران 1325ـ1359 ش ؛
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ،

(9) ج 3، بخش 1، تهران 1363 ش ؛
(10) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛
(11) سعید نفیسی ، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش ؛


(12) V. Minorsky, "Pu ¦ r-i Baha ¦ 's `Mongol' ode'', BSOAS , 18 (1956).

/ رضا مصطفوی سبزواری /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2859
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست