پَنْجیکَت ، ناحیه ، ویرانه های شهر قدیم و شهری در جمهوری تاجیکستان .

1) ناحیة پنجیکت در استان خجند (لنین آباد سابق ) و در قسمت مرکزی حوضة رود زرافشان واقع و به ناحیة عینی (= فَلْغَر قدیم ) در جمهوری تاجیکستان و استانهای سمرقند، جیزَخ ، قَشْقَه دریا و سُرخان دریا (در ازبکستان ) محدود است . شهر پنجیکت ( رجوع کنید به ادامه مقاله ) مرکز این ناحیه است . پنجیکت ناحیه ای کوهستانی است و رشته کوههای ترکستان در شمال (مرتفعترین قله ها: دو تا سه هزارمتر)، زرافشان در مرکز (مرتفعترین قله ها: سه تا چهار هزارمتر) در محل چیم تَرغه ، و کوههای فان (مرتفعترین قله : 494 ، 5 متر) و حصار در جنوب (مرتفعترین قله : 639 ، 4 متر) آن امتداد دارد. میان رشته کوههای حصار و زرافشان ، دشتهای ماغِیان و فَراب (در ارتفاعی بین 500 ، 1 تا 000 ، 2 متر) و میان رشته کوههای زرافشان و ترکستان ، وادی زرافشان (در ارتفاعی بین 900 تا 950 متر و مشتمل بر دشتهای کوچک سَرَزم ، موشخانه ، مَله ، مرغیدر، یاری و پنجیکت ) واقع است . رود زرافشان و شاخابه های آن ، ماغیان و کِشتود، از رودهای مهم ناحیه است . دریاچه های کوکیلان ، مَرغزار، نافِین ، سایه و هوشیار و نیز چشمه های بسیاری در این ناحیه وجود دارد.

دمای آن در دشتها ْ25 تا ْ30 در تیر و صفر تا ْ5- در دی ، و در کوهستانها ْ5 تا ْ10 در تیر و ْ15- تا ْ20- در دی است . میانگین بارش سالانة آن 200 تا 300 میلیمتر (500 تا 700 میلیمتر در کوهستانها) است . از پوشش گیاهی ، رستنیهای درختی و بوته ای شامل شُباغ ، زَرَنگ ، خَدَنگ ، کاج ، بید، گردو، بادام ، گز، سنجد و آلوچه در آن می روید. دارای علفزار وسیع (در دره ها و نقاط پست ) است . ارتفاعات آن (از 800 ، 1 تا 500 ، 2 متر) پوشیده از درختان جنگلی (طبق آمار ادارة جنگلداری ناحیه ، حدود 229 ، 107 هکتار) است . از جانوران ، گراز، یوزپلنگ ، خرس ، گرگ ، شغال ، روباه ، جوجه تیغی و خرگوش و از پرندگان مرغابی و تَذَرْو (قرقاول ) در آن یافت می شود. زیستگاه سَرَزم در کنار رود زرافشان از طرف دولت ، منطقة ممنوعه شکار اعلام شده است .

پنجیکت دارای زراعت متنوعی است . میزان اراضی قابل کشت آن 218 ، 22 هکتار (در 1361 ش / 1982) است که حدود 0355 ، 1 هکتار آن ، از جمله «شالیزار»، با آبیاری کشت می شود. محصولات مهم آن تنباکو (حدود 74% محصولات جمهوری )، گندم ، برنج ، سیب زمینی ، میوه های گوناگون و انگور است . دامداری (پرورش گاو، گوسفند، بز، اسب )، مرغداری و تولید ابریشم در آن رایج است . از صنایع جدید، کارگاههای طلاسازی ، کارخانه های کنسرو، فرآوری تنباکو، تولید مصالح ساختمانی ، کارخانة آرد و شالیکوبی دارد. معادن مهم آن زغال سنگ ، فسفر، سنگ آهک و گچ است . ناحیة پنجیکت در مسیر یکی از راههای اصلی خجند و سمرقند به شهر دوشنبه (پایتخت تاجیکستان ) قرار دارد.

از آثار مهم پنجیکت آرامگاه ابوعبدالله رودکی در آبادی پنجرود (در 56 کیلومتری جنوب شرقی شهر پنجیکت )، ویرانه های شهر قدیم پنجیکت ( رجوع کنید به ادامه مقاله ) و خرابه های کاخ اَبَرگَر ( یا قلعة مغ رجوع کنید به د. تاجیکی ، ج 8، ص 432 است ) . در 1312 ش باستان شناسان حدود هشتاد سند باارزش سغدی ( رجوع کنید به غفوروف ، ج 1، ص 385ـ387) از خرابه های این کاخ پیدا کردند. بیشتر اهالی ناحیه تاجیک و برخی ازبک اند.

2) ویرانه های شهر قدیم . در حدود 5ر1 کیلومتری جنوب شرقی شهر پنجیکت کنونی واقع است . در 1325 یا 1326 ش هیئت باستان شناسی تاجیکستان به سرپرستی یکوبوفسکی ، ویرانه های شهر قدیم پنجیکت را کشف کرد. کاوشها و حفریات آنها و نیز گروههای بعدی ، اطلاعات زیادی از پنجیکت قدیم به دست می دهد ( رجوع کنید به غفوروف ، ج 1، ص 402ـ 408). برطبق این یافته ها، پنجیکت قدیم مشتمل بر چهار قسمت بوده است : الف ) شهرستان به وسعت 14 هکتار (قس همان ، ج 1، ص 402: 19 هکتار) که با برج و بارو احاطه شده است ؛ ب ) کهندژ (ارک ) واقع در مغرب شهر برروی تپه ای به ارتفاع 30 متر، مشتمل بر چندین بنا، حیاط و برج و باروی دفاعی ؛ ج ) آبادی نزدیک شهر به وسعت حدود 20 تا 25 هکتار در شرق با کشتزارهایی در پیرامون ؛ د) گورستان در جنوب شهر در حدود 500 متر دورتر از باروی جنوبی شهرستان که حدود 70 تپه (نوعی دخمه ) از آن به جا مانده است .

در پنجیکت قدیم آثاری از چندین میدان ، گذرهای مهم و نیز بناهای دو و سه طبقه به ارتفاع هشت تا نه متر (با ضخامت تا 20ر1 متر از گِل یا خشت خام ) باقی مانده است . از روی نقش ونگارهای دیوار در پنجیکت قدیم ، می توان به استفاده از چرم ، انواع ابزار جنگی و لوازم زندگی پی برد. کاوشگران در شهرستان ابزاری از چرخهای نخ ریسی و شیشه های کوچک برای نگهداری ماهی یافته اند. در پنجیکت قدیم ، آهنگری و زرگری رونق داشته است ؛ تنها در یک میدان شهر، بیش از چهل کارگاه آهنگری ، داس ، بیل و بسیاری لوازم دیگر کشف شده است . در طی حفریات ، سکه هایی متعلق به نیمة دوم قرن اول و اوایل قرن دوم میلادی یافت شده است که نمونه های آن در دیگر مناطق آسیای میانه دیده نمی شود. بعضی از این سکه ها به نام حاکمان محلی پنجیکت ضرب شده است . در پنجیکت قدیم انواع مصالح ساختمانی ، انواع بناهای معماران سغدی ، طرح و ساخت داخلی عمارتهای مسکونی و جمعی و ستونهای کنده کاری شده مشخص شده است . از این محل مجسمه ها و تصاویر ارزشمندی نظیر تصویر نبرد رستم و اسفندیار نیز کشف شده است . در هنر تصویری پنجیکت قدیم ، پیکرتراشی مقام ویژه ای داشته است . ویرانه های شهر قدیمی پنجیکت از یادگارهای مشهور باستان شناسی تاجیکستان است و حفریات در آن ادامه دارد.

3) شهر پنجیکت (جمعیت در 1379 ش / 2000، حدود 900 ، 27 تن برآورد شده است ؛ > جمعیت جدید شهرهای تاجیکستان < )، در 270 کیلومتری شمال غربی شهر دوشنبه (از طریق عقبة انزاب ) در کرانة سمت چپ رود زرافشان ، در ارتفاع 930 متری واقع است . میانگین بارش سالانة آن 325 میلیمتر و از طریق راه اصلی با شهر سمرقند در 68 کیلومتری (در مغرب ) مرتبط است .

پنجیکت از شهرهای باستانی آسیای میانه و شهرهای صنعتی تاجیکستان به شمار می رود. کارخانه های کنسرو، فرآوری تنباکو، بسته بندی موادغذایی ، کارخانة آرد و شالیکوبی دارد. در 1337 ش موزة تاریخ و کشورشناسی رودکی در آن تأسیس شد. مجسمة فردوسی ، از 1378 ش ، در میدان مرکزی شهر قرار دارد. آثار مدرسة دادخواه (تأسیس در سدة دوازدهم ) هنوز باقی است . آبادی پنجیکت در 1309 ش مرکز ناحیة پنجیکت تعیین و در 1332 ش به شهر تبدیل شد.

---

منابع :
(1) ] باباجان غفوروف ، تاجیکان ، دوشنبه 1377 ش ؛


(2) Current population for cities and towns of Tajikistan.

[on-line]. Available: http:// www. koeln. netsurf. de/ ~stefan. helders/c/ctj. htm;
Ensiklopediya ¦ yi Sa ¦ vetii Ta ¦ jik , Dushanbe 1978-1988];
A.I. Isakov, Tsitadel drevnego pendzhikenta , Dushanbe 1977;
A. Jalilov and N. Ne ف matov, Kashfiya ¦ t-e Panjekat-e K ¤ adim , Dushanbe 1969.

برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د.تاجیکی ، ج 5، ص 475.

/ تلخیص از ( د. تاجیکی ) /

پیشینه . پنجیکت در سده های اول و دوم یکی از نواحی مستقل سغد بود (غفوروف ، ج 1، ص 380ـ383). مسلمانان در 104 آنجا را فتح کردند. ظاهراً شهر در همین دوره در آتش سوزی از بین رفته و در 120ـ123 دوباره بازسازی شده است ( د.تاجیکی ، ج 5، ص 473؛
غفوروف ، ج 1، ص 406).

نام پنجیکت در منابع جغرافیایی قرون اولیة اسلامی ، به صورتهای بُنِجیکث ، بُنجیکت ، بَمجِکث و بُنجکث آمده و نباید آن را با پنجیکت دیگر (در تغزغز رجوع کنید به حدودالعالم ، ص 77؛
مرکز اشروسنه رجوع کنید به ابن حوقل ، ص 503؛
مقدسی ، ص 385، 400؛
یاقوت حموی ، ج 1، ص 279، 744) یکی دانست . نخستین بار نام پنجیکت در قرن چهارم در منابع آمده است . اصطخری (ص 319، 342) در ذکر ماوراءالنهر به آبادی پنجیکت در نه فرسنگی شهر سمرقند اشاره کرده است که رود سغد (= زرافشان ) به آنجا و سپس به آبادی وَرَغْسَر می رود. صاحب حدودالعالم (ص 108) نیز پنجیکت و ورغسر (در کرانة رود بخارا = زرافشان ) را از شهرکهای سمرقند ضبط کرده است . ابن حوقل (ص 498) پنجیکت را از روستاهای سمرقند ذکر کرده و از منبر، میوه های فراوان ، درختان انبوه ، نهرهای بسیار و محصولات خوب آن یاد کرده است . او به جریان رود سغد در پنجیکت ، ورغسر و سمرقند و نیز فاصلة پنج فرسخی پنجیکت و ورغسر اشاره کرده است (ص 495، 506، 520). در اواخر همین قرن ، مقدسی پنجیکت را «رستاقی » پرمیوه ، حاصلخیز و پراز گردو، در فاصلة یک مرحله ای شهر سمرقند ذکر کرده و از پنج شهرک در داخل باروی شهر پنجیکت یاد می کند (ص 279، 281، 346). به نوشتة مقدسی «سغد همانند آدمی است و بنجکث سرآنست » (ص 269، به نقل از جیهانی ). در قرن ششم سمعانی (ج 1، ص 401) و در قرن هفتم یاقوت (ج 1، ص 744، به نقل از سمعانی ) از آبادی پنجیکت در شش فرسخی سمرقند یاد کرده اند.

آبادی پنجیکت جدید از سدة نهم در محل کنونی بنا شده است . در قرنهای نهم تا سیزدهم ، پس از شهرهای سمرقند و بخارا، کلانشهر و از مراکز علم وفرهنگ و تجارت وادی زرافشان به شمار می رفته است . در سالهای 1297ـ1303 ش / 1918ـ1924 جزو جمهوری خودمختار ترکستان و از 1303ـ 1308 ش / 1924ـ1929 جزو جمهوری خودمختار تاجیکستان بوده است . پنجیکت در سالهای حاکمیت جمهوری شوروی سوسیالیستی تاجیکستان (1308ـ1370 ش / 1929ـ1991) شهری آباد و زیبا بوده است ( د. تاجیکی ، ج 5، ص 472).

---

منابع :
(3) ابن حوقل ، کتاب صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1967؛
(4) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(5) حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340ش ؛
(6) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، چاپ عبدالله عمر بارودی ، بیروت 1408/1988؛
(7) باباجان غفوروف ، تاجیکان ، دوشنبه 1377ش ؛
(8) محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1906؛
(9) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛


(10) Ensiklopediya ¦ yi Sa ¦ vetii Ta ¦ jik , Dushanbe 1978-1988.

/ رحیم مسلمانیان قبادیانی /