باقریّه ، مدرسة ، از مدارس حوزة علمیة مشهد، متعلق به عهد صفویان (حک : 905ـ 1135). این مدرسه ، طبق سنگ نبشتة سردرش ، در آغاز با انتساب به ملا محمد سمیع ـ بانی مدرسه ـ «سمیعیه » نام داشته و به اجازة ملامحمد باقر سبزواری * (متوفی 1090) و به دست میرعبدالحسین اصفهانی و حاج محمد شفیع اصفهانی ساخته شده است . احداث آن ، براساس متن کتیبه ، در 1083، هنگام سلطنت شاه سلیمان اول صفوی (1077 یا 1078ـ 1105) صورت گرفته است (اعتمادالسلطنه ، ج 2، ص 540)، اما برخی تاریخنگاران معتقدند که مدرسه پیش از این تاریخ پایه گذاری شده و در 1083 بنای آن به همت سبزواری و با تخصیص مقداری املاک و چند دکان و مقداری کتاب به عنوان وقف بر مدرسه مرمّت شده است ؛ به همین دلیل و نیز به سبب حضور سبزواری برای تدریس در مدرسه ، به «ملامحمدباقر» و پس از آن به «باقریه » شهرت یافته است (فاضل بسطامی ، ص 104؛ اعتمادالسلطنه ، ج 2، ص 678). فریزر، جهانگرد انگلیسی که در حدود 1240 به ایران آمده است ، مدرسه را با هشتاد تا نود طلبه ، مدرسه ای سازمان یافته شمرده (اعتماد السلطنه ، ج 2، ص 313) و فاضل بسطامی ، که در 1301 کتاب فردوس التواریخ را نگاشته ، مدرسه را از نظر مدرّسان ، کارگزاران و طلاّ بی که شب و روز به تعلیم و تعلّم اشتغال داشته اند بی نظیر خوانده است .

موقوفات مدرسة باقریّه : دو قطعه زمین با دو میهمانخانه که اعیان آن دو با قرارداد اجاره به افرادی واگذار شده بود تا پس از پانزده سال بلاعوض در اختیار مدرسه قرار گیرد؛ دوباب منزل که بعداً به صورت مسافرخانه به اجاره واگذار شده بود؛ 37 باب دکان در اطراف مدرسه . درآمد سالانة مدرسه 000،620 ریال بوده است (خامنه ای ، ص 99) که براساس وقفنامه ، پس از کسر مخارج تعمیرات ، بدین ترتیب مصرف می شده است : 10ر1 به عنوان حق التولیه ، 10ر3 برای خیرات (مرثیه خوانی و اطعام فقرای اثناعشریه به اختیار متولی )، و 10ر6 برای روشنایی و نظافت و حقوق طلاب و خادم (ظریف ، ص 7ـ14)

مدرسة باقریه در خیابان نادری (شیرازی ) و قبل از مدرسه های حاج حسن و نوّاب واقع بود. ساختمان آن در چهار طرف زمین ، در دو طبقه بنا شده بود و جلو هر اتاق یک ایوان داشت . در وسط حیاط مدرسه نیز یک حوض بزرگ و چهار باغچه بود.

پس از واقعة کشف حجاب (1314 ش ) و پدید آمدن تنگناهایی برای روحانیون ، ادارة اوقاف مدرسه را در اختیار ادارة فرهنگ قرار داد تا دانش آموزان در آن به تحصیل بپردازند، اما پس از برکناری رضاخان (25 شهریور 1320) به همت آیت اللّه میرزا احمد کفائی ، فرزند ملامحمد کاظم آخوند خراسانی (متوفی 1329)، مدرسه بار دیگر به طلاّ ب علوم دینی واگذار شد. در آن زمان ، تولیت مدرسه با حاج میرزا عبداللّه شیخ الاسلام ، از اولاد محقق سبزواری ،بود که در اصفهان سکونت داشت و فردی به نام مظفری ، کارمند بازنشستة فرهنگ ، نمایندة وی در تصدّی امور مدرسه بود. ادارة اوقاف مدرسه را در 1346 ش بازسازی ، و در 1350 ش با حفظ صورت نخستین ، با 34 حجره ، یک مدرّس ، یک کتابخانه شامل مخزن و قرائتخانه ، چهار اتاق برای امور دفتری و نگهبانی و آبدارخانه بازگشایی کرد. کتابخانة مدرسه در آن زمان چهارصد نسخة خطی و 580 جلد کتاب چاپی داشت (فاضل ، ص 76ـ77). در 1354 ش ، به سبب طرح توسعة اطراف حرم ، مدرسة باقریه که از نزدیکترین مدارس به حرم مطهر امام رضا علیه السّلام بود، کاملاً تخریب و همراه تمامی موقوفات آن به فضای سبز تبدیل شد.

---

منابع :
(1) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، مطلع الشمس ، چاپ سنگی تهران 1300ـ1302، چاپ تیمور برهان لیمودهی ، چاپ افست تهران 1362ـ1363 ش ؛
(2) سیدعلی خامنه ای ، گزارشی از سابقة تاریخی و اوضاع کنونی حوزة علمیة مشهد ، مشهد 1365 ش ؛
(3) رضا ظریف ، «مدارس علوم دینی مشهد»، پایان نامة لیسانس ، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی ، دانشگاه مشهد، 1342 ش ؛
(4) محمود فاضل ، «مدارس قدیم مشهد، 10: مدرسه باقریه »، وحید ، دورة 11، ش 1 (فروردین 1352)؛
نوروزعلی بن محمدباقر فاضل بسطامی ، فردوس التواریخ ، تبریز 1315.

/ محمود پسندیده /