responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2831

 

پنِجِک ، نوعی مالیات در حکومت عثمانی . این واژه کوتاه شدة اصطلاح فارسی پنج یک (یک پنجم ) است که به عنوان «خُمس شرعی » عایدات ویژة جنگها و لشکرکشیها ( در دورة نخست عثمانی ) دریافت می شده است ؛ بدین صورت که یک پنجم ارزش اُسرا از صاحبان آنها به عنوان «حقِ خزانه »، به صورت نقدی ، و یا از هر پنج اسیر یکی را برای خدمت در تشکیلات دولتی می گرفتند. به این قانون ، «قانون پنجک » و به فرمانهایی که دستور وصول آن را دربرداشت «نشان پنجک » می گفتند.

دربارة پیشینة مقررات وصول پنجک ، نظریه ها متفاوت است ؛ ولی مسلماً مالیاتی ابداعی نبوده و، به احتمالی ، از قره مانیان (حک : سدة هفتم ـ نهم ) اقتباس شده است . ظاهراً این «رسم » (مالیات ) را نخستین بار، قره رُستم ، از اخلاف قره مانیان ، که در دورة مراد اول (760ـ791) به خدمت دولت عثمانی در آمده بوده ، مطرح کرد و از قره خلیل چَنْدَرلیِ ( خیرالدین پاشا ) قاضی عسکر خواست که آن را، بر مبنای خمس شرعی ، از تمامی غنایم جنگی ، بگیرد. سلطان مراد این پیشنهاد را پذیرفت ، و قره رستم به عنوان اولین «امین پنجک » (مأمور وصول پنجک ) به گلیبولی رفت . از این تاریخ ، اخذ مالیات پنجک شروع شد. بعدها، اورنوس غازی ، والی یکی از سَنجقهای مرزی ، نیز موظف شد که عین همین مالیات را بگیرد. دربارة زمان برقراری مالیات پنجک نیز نظرهای مختلف هست . به نوشتة «قانون ینی چریان »، اخذ مالیات پنجک ، در دورة عثمان غازی (700ـ 727) با هجوم به بیله جِک آغاز شد. اما بنابر عقیدة رایج ،

اخذ پنجک ، مقارن یکی از این وقایع آغاز شده است : فتح

اَدِرنه در 761ـ762؛ فتح زَغْره در 763؛ نبردی که در 764

به شکست صربها انجامید؛ و نهایتاً، در روزهای پس از پیروزی عثمانی در کوزوو/ کوسووو در 791. بنابر روایات دیگر، این مالیات را تیمورتاش پاشا، و بنا به «قانون نامة ینی چریان » لالاشاهین پاشا، و سرانجام ، تیمورتاش دَده ، نوة حاجی بکتاش ولی ، و امیرشاه ، از نوادگان مولانا، به وزیر بکتاش پاشا پیشنهاد کرده بوده اند.

وصول پنجک به دو منظور صورت می گرفت : یکی جمع آوری وجوه برای خزانه ، دیگری تأمین افرادی از اسرا برای خدمت در تشکیلات دولتی . ابتدا، به ازای هر اسیرِ سالم ، که 125 آقچه می ارزید، 25 آقچه مالیات دریافت می شد، لیکن این معیار بر حسب سن و جنس و سایر خصوصیات اسیر، متغیر بود. اسرای مرد به این شرح درجه بندی و نامیده می شدند: تا سه ساله «شیرخور»، از سه تا هشت ساله «بچه »، تا دوازده ساله «غلامچه »، بالغان «غلام »، بالغانی که ریش آنها در آمده و نیز مسن ترها «پیر». به این ترتیب ، پنجک هر دسته نیز به تناسب تغییر می کرد. اسرای زن نیز به درجات «امّولد» (کنیز بچه دار)، «جاریه » (زن جوان )، «ماریه » (زن بالغ )، «دختر» (دختر جوان )، «دخترک » (دختربچه )، «عجوزه » (زن پیر) و «فرتوته » (زن بسیار پیر) تقسیم می شدند. ضمناً، آنهایی نیز که نقص عضو داشتند، به درجات ، به «معیوبه »، «یک دست » و «یک چشم » تقسیم می شدند. «پنجک چی » (مأمور وصول پنجک ) با در دست داشتن «نشان (حُکم ) پنجک » این مالیات را، بر اساس تقسیم بندی ، جمع می کرد. در هجومهای عثمانیها، اسرا را «آقینْجی بیگی » (رئیس مهاجمان )، «طَویچه » (فرمانده دسته ، و واسط آقینجی بیگی و مهاجمان ) و خود مهاجمان پس از پایان جنگ در قرارگاه ارزیابی و تقسیم می کردند. به آقینجی بیگی بیست ، به پنجک چی پنج ، به «طَویچه » یک و به هر دو مهاجم نیز یک اسیر (غلام ) بخشیده می شد. اسرای باقیماندة سالمِ دَه تا هفده ساله هر کدام ، به ازای سیصد آقچه ، در اختیار دولت

قرار می گرفتند. هر مهاجم ، ینی چری و یا نظامی که پنجک نمی پرداخت و خود مستقیماً با گرفتن سَربَها اسیر را آزاد می کرد جریمه می شد. قانون و مقررات پنجک با گذشت زمان و تغییر شرایط ، متغیر بود.

به اسرایی که به خدمت دولت گرفته می شدند «پنجک اوغلانی » (پسر بچة پنجکی ) می گفتند که پس از یک دورة کوتاه آموزشی در کانونِ گلیبولی به عنوان عَزَب * یا ینی چری * به خدمت ارتشِ همایونی در می آمدند. لیکن با گذشت زمان ، نقاط ضعفی در این روش مشاهده شد، از جمله ترکی ندانستن این افراد و شمار رو به فزونی «پنجک اوغلان »ها. بنابراین ، مقرر شد که آنان را به میان خانواده های آناطولی بفرستند تا با آداب و رسوم ترکی آشنا و بگونه ای ترک شوند، و چون دلیل آموزش آنها در آناطولی در دوران اولیة عثمانی ، جلوگیری از فرار آنها بود، بعدها با توسعة قلمرو عثمانی غلامان پنجک را به خانواده های ترک می دادند. به مسئولانی که به وضع پسربچه های پنجک نظارت می کردند، در آناطولی «آناطولی آغاسی » و در روم ایلی «روم ایلی آغاسی » می گفتند.

/ ی . پارماقسز اوغلی ، با اندکی تلخیص از ( د.ترک ) /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2831
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست