responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2830

 

پنجشیر ، منطقه و دره ای در شمال شرقی افغانستان .

منطقة پنجشیر (جمعیت در 1369 ش /1990 ح 986 ، 64 تن رجوع کنید به دولت آبادی ، ص 157) در ولایت کاپیسا، در دامنة جنوب شرقی ، قسمت غربی رشته کوه هندوکش قرار دارد. این منطقه دارای زمستانهای سرد و اراضی کوهستانی و سنگ زار است و در گذشته جزو حکومت اعلای پروان * بوده است .

منطقة پنجشیر به دو حصة (ناحیة ) پنجشیر اول و پنجشیر دوم تقسیم می شود. درة سوق الجیشی پنجشیر که چندین دره کوچکتر نیز دارد از آبادی گل بهار/ گلبهار از حدود هشتاد کیلومتری شمال شهر کابل آغاز شده با جهت شمال شرقی تا گردنة انجمن (ارتفاع : ح 225 ، 4 متر) در شمال پنجشیر، به طول 90 کیلومتر امتداد دارد. عرض آن از 5ر2 کیلومتر تجاوز نمی کند (کارلس ، ص 154). درة پنجشیر به دوقسمت بالادره و پایین دره تقسیم می شود. پایین دره از گل بهار آغاز شده و تا دشت رِوات (آبادی روات ) به طول هشتاد کیلومتر امتداد دارد و ارتفاع آن تقریباً به 800 ، 1 تا 400 ، 2 متر می رسد. این دره در انتهای دشت روات باریکتر و به تنگی که حدود 24 کیلومتر طول دارد منتهی می شود، سپس گسترش می یابد و از پایین درة پنجشیر اصلی مجزا می شود و درّة پریان (بالادره ، ارتفاع : ح 700 ، 2 تا300 ، 3 متر) را تشکیل می دهد (همانجا).

در مغرب درة پنجشیر، گردنة (کُتل ) خاوک / خاواک (ارتفاع : ح 600 ، 3 متر) در جنوب غربی گردنة انجمن قرار دارد و گردنة سالنگ (ارتفاع : ح 300 ، 4 متر)، از گردنه های معروف هندوکش بر سر راه کابل به شمال افغانستان ، در شمال غربی درة پنجشیر واقع است (دولت آبادی ، ص 167).

رود پنجشیر که در بستر دره جریان دارد، از گردنة خاوک سرچشمه می گیرد و پس از پیوستن رودهای کوچک به آن ، در بالای آبادی سروبی به رود کابل می پیوندد ( آریانا ، ذیل «پنجشیر»).

گندم از محصولات عمدة این منطقه است که عمدتاً در کرانه های غربی درة پنجشیر کشت می شود. از فرآورده های باغی ، توت و انگور و زردآلو و گردو دارد. جو، حبوبات و ذرت نیز در پریان به عمل می آید. در آنجا از زیا، آهو، روباه ، پلنگ ، گرگ ، خرس ، بزکوهی و از پرندگان کبک یافت می شود. اهالی نیمه چادرنشین اند و به پرورش دام و اسب اشتغال دارند. از صنایع دستی ، گلیم بافی ، کرباس بافی ، برک * و نمدمالی دارد (همانجا). درة پنجشیر معادنی از قبیل آهن ، نقره ، لاجورد و مس دارد (دولت آبادی ، ص 181، 186). بیشتر اهالی آن ایرانی تبار (تاجیک ) و مسلمان سنّی مذهب اند و به فارسی کابلی سخن می گویند (کارلس ، ص 160ـ161). کارلس در 1335 ش تعداد خانوارهای هزاره را 300 تا 400 ذکر کرده و افزده است که هزاره ها * اجازة سکونت خود را درمیان تاجیکهای پنجشیری ، به بهای تغییر مذهب خود از تشیع به تسنن به دست آورده اند (ص 160).

جادة قدیمی کاروانرو بلخ ـ کابل ، از طریق قطغن (طخارستان ) از گردنة خاوک و شهر کنونی اندرآب و پنجشیر می گذشت و به کابل می رسید. به عبارت دیگر پنجشیر در مسیر جادة ترکستان به هندوستان قرار داشت ، زیرا کتل خاوک آسانترین معبر هندوکش به شمار می آمد. گردنة خاوک همان گذرگاهی است که سربازان اسکندر در 328 پیش از میلاد و سواران تیمورلنگ در 800 از آن عبور کرده اند (همان ، ص 155). در 1309 ش جادة اتومبیل رو که از گردنة خیبر و بالای درة غربند/ غوربند می گذشت احداث شد و گردنة خاوک اهمیت سوق الجیشی خود را از دست داد (همان ، ص 154ـ155).

پنجشیر در دهه های اخیر مرکز درگیریها و جنگهای داخلی افغانستان بوده است و احمدشاه مسعود، از فرماندهان مشهور نظامی در این ناحیه است ( افغانستان : مجموعه مقالات ، ص 325).

گل بهار (جمعیت در 1335 ش /1956 حدود 000 ، 20 تن رجوع کنید به کارلس ، ص 156) مرکز منطقة پنجشیر، در دهانة درة تنگی ، در قسمت جنوبی رشته کوه هندوکش در حدود هشتادکیلومتری شمال شهر کابل قرار گرفته و محل دادوستد اهالی پنجشیر است . درة غوربند در شمال غربی گل بهار واقع است . آب گل بهار از رود پنجشیر و آب درة شُتول تأمین می شود (همانجا). در دوسه دهة اخیر بر اثر جنگهای داخلی آسیب فراوان دیده است . مرکز پنجشیر سابقاً آبادی رُخه بود. این آبادی در میان دو رشتة فرعی هندوکش در مشرق آبادی جبل السراج قرار دارد و رود پنجشیر باجهت شمالی ـ جنوبی از آن می گذرد ( آریانا ، ذیل «رُخه »). پنجشیر خانه هایی قلعه مانند با برجهای چارگوش و دیوارهای استوار دارد ( > فرهنگ جغرافیایی افغانستان < ، ج 6، ص 632). جغرافی نویسان قرن چهارم به شهر پنجهیر در این ناحیه با جمعیتی در حدود ده هزار تن اشاره کرده اند که شهری با مزارع خوب و باغها بوده و رود پنجهیر (جاربایه ) از آن می گذشته است . به نوشتة آنان ، شهر دارای معادن نقره ، لاجورد، مس و مانند آن بود و زندگی اهالی از طریق استخراج نقره می گذشت . سیم به دست آمده از این معادن در آبادی اندرآب سکه زده می شد (اصطخری ، ص 280؛ ابن حوقل ، ص 449؛ حدودالعالم ، ص 100ـ101).

در اوایل قرن هفتم یاقوت آن را از شهرهای نواحی بلخ ذکر کرده و از استخراج نقره در آن مطالبی آورده است (ج 1، ص 743ـ744). در قرن هشتم ابن بطوطه در سفر به خراسان ، پنجهیر (پنج کوه ) را شهری زیبا و آباد در بالای نهری بزرگ وصف می کند و سنگ یاقوت معروف به یاقوت بدخش را از همین ناحیه می داند. وی می نویسد که چنگیز شهر را ویران کرد، و از مزار شیخ سعید مکی ، که مورد احترام اهالی بوده ، یاد می کند (ج 1، ص 397).


منابع :
(1) آریانا دائرة المعارف ، کابل 1328ـ 1348ش ؛
(2) ابن بطوطه ، رحلة ابن بطوطة ، چاپ محمد عبدالمنعم عریان ، بیروت 1407/1987؛
(3) ابن حوقل ، کتاب صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1967؛
(4) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(5) افغانستان : مجموعه مقالات ، نگارش گروهی از پژوهشگران ، ترجمة سعید ارباب شیرانی و هوشنگ اعلم ، تهران 1376ش ؛
(6) حدود العالم من المشرق الی المغرب ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340ش ؛
(7) بصیر احمد دولت آبادی ، شناسنامة افغانستان ، قم 1371ش ؛
(8) هیو کارلس ، «تاجیکهای درّة پنجشیر جبال هندوکش »، ترجمة حسن مسعودی ، مجلة مردم شناسی ، سال 1، ش 4و5 (بهمن و اسفند 1335)؛
(9) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛


(10) Historical and political gazetteer of Afghanistan , ed. Ludwig W. Adamec, vol. 6: Kabul and southeastern Afghanistan , Graz 1985.

/ خسرو خسروی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2830
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست