responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2793

 

پلدختر ، شهرستان ، شهر، و بقایای پلی باستانی در استان لرستان .

1) شهرستان پلدختر (جمعیت طبق سرشماری 1375ش ، 365 ، 69تن )، در جنوب استان لرستان واقع است . از شمال و مشرق به شهرستان خرم آباد، از جنوب به شهرستان اندیمشک (در استان خوزستان ) و شهرستان آبدانان (در استان ایلام ) و از مغرب به شهرستان کوهدشت محدود و مشتمل است بر دو بخش مرکزی و مَعمولان (معمولو/ مملو) و هفت دهستان و شهر پلدختر. از کوههای مهم آن بَره آفتاب ، چهل شامه و سلطان کوه است و از جاذبه های جغرافیایی تنگهایی چون تنگ مَلاوی و تنگ تونل و تنگی در آبادی چَمِشک / چَمِشت ، و دره هایی به نامهای چنار، گچ ، بیلان و «آسیاب تنگ تاریک »، و آبشاری به نام اَفرینه دارد. کشکان * (کشگان / کشکو)، مهمترین رود این شهرستان ، پس از مشروب کردن اراضی آن در محلی به نام «سیکان سیمره » در جنوب شهرستان پلدختر به رود سیمره * می ریزد. رود فصلی آمیران از جنوب آبادی بُن پهنه ، و رود چول هول که از مشرق آبادی افرینه می گذرد نیز در این شهرستان جریان دارند (جعفری ، ج 2، ص 394، 397؛ سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح جمهوری اسلامی ایران ، ج 57، ص 16،55). آب زراعی و آشامیدنی آن از رودها، چشمه ها، چاههای عمیق و نیمه عمیق تأمین می شود. در این شهرستان چشمه های معدنی (نفت سیاه ) در دامنة کوه مَهْلِه (مَه لَه ) دیده می شود (دولتیاری ، ص 122). اهالی عمدتاً به زراعت و دامداری و باغداری اشتغال دارند. محصولات عمدة آن گندم ، جو، برنج ، بنشن و تره بار است . مصالح ساختمانی ، دام و تره بار آن صادر می شود. تالابهای پلدختر از مناطق حفاظت شدة محیط زیست و زیستگاه انواع ماهی و پرندگانی چون عقاب ، شاهین ، چکاوک و حواصیل است . از آب این تالاب برای خنک کردن تلمبه خانه های شرکت نفت استفاده می شود («پتانسیلهای آبی استان لرستان »، ص 191؛ سازمان برنامه و بودجة استان لرستان ، ص 149؛ جغرافیای کامل ایران ، ج 2، ص 1071). در این ناحیه منابع نفت و معادنی از قبیل گچ ، نمک ، زغال سنگ و گوگرد وجود دارد (دولتیاری ، ص 121؛
ساکی ، ص 177، 180؛
سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح ، ج 57، ص 16).

ایلات لُر (طوایف مختلف بهاروند) و ایل جودکی که از قرن هشتم یا پیش از آن در آبادی چمشک می زیستند، از ایلات این شهرستان به شمار می آیند و اغلب آنان سنن کهن خویش را حفظ کرده اند (ایزدپناه ، ج 3، ص 45؛
سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح ، ج 57، ص 449). اهالی بیشتر به لری و کردی تکلم می کنند. راهی که از آبادی گوشه تا شهر پلدختر در کنار لولة انتقال نفت احداث شده از تنگی عبور می کند که در گذشته جادة کاروانرو بوده است . این تنگ دو قسمت از آبادی چَمِشک به نامهای «زیرتنگ » و «پشت تنگ » را به هم پیوند می دهد (ایزدپناه ، ج 3، ص 44ـ 45). راه اصلی خرم آباد ـ دَرّه شهر (در استان ایلام ) و راه کرمانشاه ـ اندیمشک ـ اهواز و نیز راه اصلی تهران ـ اهواز از این شهرستان می گذرد. آبادیهای معمولان و تنگ ملاوی از نقاطی است که به سبب داشتن چشمه و آبشارهای بسیار و مناظر زیبا، توقفگاه مسافران جنوب است ( جغرافیای کامل ایران ، ج 2، ص 1093). از مؤسسات اقتصادی این شهرستان می توان از کشتارگاه نیمه صنعتی پلدختر (تأسیس 1372 ش ) و کارخانة تولید مصالح ساختمانی نام برد. از مراکز آموزشی ، دانشگاه پیام نور در این شهرستان شعبه دارد (سازمان برنامه و بودجة استان لرستان ، ص 61، 152).

از کل جمعیت شهرستان در 1375 ش ، 675 ، 16 تن (حدود 24%) شهرنشین و 624 ، 46 تن (حدود 68%) روستانشین و بقیه غیرساکن بوده اند.

آثار باستانی این شهرستان شامل 39 محوطه و تپة باستانی ، 5 زیارتگاه ، 2 قلعه و 3 پل است (همان ، ص 105) که مهمترین آنها عبارت اند از: گورستانی در محلی به نام «می چاکو» به وسعت حدود سه هزار متر مربع از دورة اشکانیان نزدیک تپه ای باستانی (ایزدپناه ، ج 3، ص 31)؛
غارکَلْما کَرَّه (کلما = غار، کره = درخت انجیر کوهی ) در یکی از دره های کوه مَهله در شمال غربی پل دختر، که تعداد زیادی ظروف و مجسمه های بسیار ارزنده و نفیس از دورة هخامنشیان در این غار یافت شده است (برخی ، این آثار را بخشی از اموال خزانة شوش می دانند که آنتیگونوس ، سردار اسکندر، قصد داشت آنها را از شوش به ماد منتقل کند رجوع کنید به فرزین ، ص 25ـ26؛
پیرنیا، ج 1، ص 210ـ 212؛
ایزدپناه ، ج 3، ص 26)؛
غارکَوْگان (کبکان ) که در آبادی و کوهی به همین نام واقع شده و آثار دژی نیز بر روی کوه مشاهده می شود و آثار و سکه هایی از دورة اشکانی در آن به دست آمده است (ایزدپناه ، ج 3، ص 26ـ31؛
فرزین ، ص 28ـ29)؛
پل کِلهر (نام محلی : کِلِه هُر/ کِلَه هُرد) مشهور به پل مَمُولو به فاصلة حدود 56 کیلومتری شمال شرقی پل دختر در شمال آبادی معمولان . در دو سوی شرقی و غربی این پل دو کتیبه با خط کوفی وجود داشته که کتیبة غربی از کوه کنده شده و کتیبة شرقی نیز به سبب احداث تونل در راه اصلی تهران ـ اهواز از بین رفته است . این پل متعلق به دورة ساسانیان است و در 374 به دستور بدربن حسنویه ترمیم شده است (ایزدپناه ، ج 3، ص 33ـ34؛
جغرافیای کامل ایران ، ج 2، ص 1077)؛
پل تاریخی گاومیشان (گاومیشو) در جنوب شرقی پل دختر، پایینتر از محل تلاقی رودهای کشکان و سیمره ، در جهت شمال شرقی ـ جنوب غربی بر روی رود سیمره ، که ظاهراً در دوره های صفویه و قاجاریه تعمیر شده است (فرزین ، ص 55 ـ56، 58؛
غضنفری ، ص 26)؛
مزار شاهزاده محمد، متعلق به 747 در آبادی ممولو، که آن را مزار یکی از فرزندان امام موسی کاظم علیه السلام می دانند؛
مزار باباخوارزم در گورستانی قدیمی در دهکدة بابا خوارزم (بوخارز). بعلاوه ، در این ناحیه چند قلعه و کاروانسرا از دورة صفویه به نامهای «گوشه » (شهنشاه )، چمشک و قلعه نصیر وجود دارد (ایزدپناه ، ج 3، ص 41، 43ـ 45؛
مهریار، ص 188).

از لحاظ تقسیمات کشوری ، در گذشته پلدختر جزو دهستان بالاگریوه و مرکز بخش ملاوی در شهرستان خرم آباد از استان ششم (خوزستان و لرستان ) بود (رزم آرا، ج 6، ص 78؛
سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح ، ج 57، ص 73).در1373ش شهرستان پلدختربه مرکزیت شهرپلدخترتشکیل شد.

این شهرستان ابتدابایک بخش (مرکزی )وچهاردهستان شکل گرفت و در همان سال طبق تصویبنامة هیئت وزیران ، بخش معمولان مشتمل بر دهستانهای افرینه ،معمولان ومیانکوه شرقی در ترکیب شهرستان پلدختر قرار گرفتند

(ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، 1374 ش ، ص 43؛
همو، 1378 ش ، ص 52؛
ایران . قوانین و احکام ، ص 580 ـ581).

2) شهر پلدختر (جمعیت طبق سرشماری 1375ش ، 675 ، 16 تن )، مرکز شهرستان پلدختر، در ارتفاع حدود 660 متری ، و در 110 کیلومتری جنوب غربی شهر خرم آباد قرار دارد. این شهر در دره واقع شده و آب و هوای آن نسبتاً گرم و نیمه خشک است . میانگین حداکثر دمای آن در تابستان به ْ45 و در زمستان به صفر درجه می رسد. میانگین بارش سالانة آن در حدود 450 میلیمتر است . شهر پلدختر با کوه تَختِ شیر (ارتفاع : حدود 1030 متر) در سه کیلومتری شمال شرقی و سلطان کوه (ارتفاع : حدود 1344متر) در ده کیلومتری شمال شرقی احاطه شده است . رود کشکان در میان شهر جاری است . پلدختر در مسیر راه اصلی تهران ـ اهواز و در سه راهی کرمانشاه ـ اندیمشک ـ خرم آباد قرار گرفته است . جادة خرم آباد ـ اندیمشک از زیر یکی از طاقهایِ بخش شرقی (طاق رفیعی ) پل باستانی دختر عبور کرده از شهر می گذرد. پلدختر در این مسیر، 110 کیلومتر با خرم آباد و 102 کیلومتر با اندیمشک فاصله دارد. همچنین این شهر از طریق جادة اصلی به اسلام آباد غرب ، در استان کرمانشاه ، راه دارد (سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح ، ج 57، ص 399؛
ایزدپناه ، ج 3، ص 41). از آثار باستانی این شهر بقایای پل باستانی دختر ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) در شمال شهر و مقبره ای به نام «بابازید» (محلی : بُوِیزِه ) بر روی تپه ای در میان گورستانی قدیمی در محل سه راهی کرمانشاه ـ اندیمشک ـ خرم آباد، در هشت کیلومتری شمال پل باستانی دختر، قرار دارد و در سه کیلومتری جنوب شهر مقبرة سیدنعمت الله جزایری ، عالم مشهور عصر صفوی (متوفی 1112) و سر سلسله سادات جزایری ، واقع است (ایزدپناه ، ج 3، ص 41ـ 42، 45ـ46؛
سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح ، ج 57، ص 74).

پلدختر در گذشته آبادی کوچکی در دهستان بالاگریوه در بخش ملاوی بود و مرکز معاملات لرهای گرمسیری ، سیمره و ملاوی به شمار می رفت (ساکی ، ص 177، 179؛
رزم آرا، ج 6، ص 78). این آبادی که در مسیر راه تجاری قرار داشت بسرعت رشد یافت و جمعیت آن طی پنج سال تقریباً چهار برابر شد ( رجوع کنید به ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار عمومی ، ج 1، ص 202؛
رجوع کنید به ساکی ، ص 179). پلدختر در 1342ش به شهر تبدیل شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، 1378 ش ، ص 52). در سرشماری 1365ش جمعیت شهر پلدختر 409 ، 11 تن بوده که تا 1375 ش افزایش نسبتاً بالایی داشته است . در جنگ عراق با ایران ، شهر پلدختر به لحاظ عبور راههای مهم نظامی از آن ، اهمیت داشت و آسیب فراوان دید ( رجوع کنید به موسوی ، ص 117؛
ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده ، ص 54).

3) پُل دختر، بقایای پلی عظیم و باستانی است که در درة رود کشکان ، کنار کوه تختِ شیر در حدود پانصدمتری شمال شهر پلدختر و در 110 کیلومتری جنوب خرم آباد، بر سر راه خرم آباد ـ اندیمشک قرار گرفته است . محل احداث پل را جایدر (جای در) می نامند. عرض دره ای که پل بر آن واقع شده حدود 200 متر و طول پل بالغ بر 270 متر است . قطعاتی از پل در رود کشکان واژگون شده است . حجره هایی درون پایه های پل وجود دارد که بعضاً به هم راه دارند و احتمالاً محل پل بان و استراحت کاروانیان بوده است (فرزین ، ص 48، 51؛
مهریار، ص 193).

این پل را متعلق به دورة شاپور اول ساسانی می دانند که به دست اسرای رومی بنا شده است . با اینهمه ، آثار و شواهد نشان می دهد که اهمیت این محل از لحاظ ارتباطی ، به پیش از دورة ساسانیان می رسد. از جمله در کنج جنوب غربی پایة سوم شرقی این پل تا ساحل غربی ، آثار پلی قدیمتر و در فاصلة 250متری جنوب پل ، در ساحل غربی ، آثار جاده ای قدیمی که دارای زیرسازی (از قطعات سنگ ) است دیده می شود که احتمالاً در قدیم محل عبور کاسیها * هم بوده است . همچنین احتمال می رود که کوتیرناخونته (کودرناخونتا) ، پادشاه عیلام ، پس از شکست از آشوریها و آگاهی از اینکه ماداکتو * امنیت کافی ندارد از همین راه عازم خای دالو در دشت خرم آباد شده باشد. «راه شاهی » در دورة هخامنشیان که به دستور داریوش احداث شده بود، پس از گذشتن از تنگ ملاوی ، از روی پل ادامه می یافته و به شوش منتهی می شده است (نوربخش ، ص 38؛
مهریار، ص 188ـ 190، 207). در حقیقت پل دختر در مسیر جنوب به شمال (شوش ـ همدان )، در محل تلاقی راه شاپورخواست (خرم آباد) ـ سیمره * (دره شهر، در استان ایلام ) قرار داشت . راه شمالی ـ جنوبی نهاوند ـ لاشتر (الشتر) ـ شاپورخواست ـ لُور ـ پل اندامش (اندیمشک ) ـ جندی شاپور، که جغرافی نویسان دورة اسلامی در وصف راههای جبال (عراق عجم ) به آن اشاره کرده اند از کنار (یک منزلی مشرق ) پُلِ دختر می گذشته است ( رجوع کنید به ابن حوقل ، ص 360ـ 361؛
مهریار، ص 207). این پل در قرن چهارم به دستور بدربن حسنویه تعمیر شده است (ایزدپناه ، ج 3، ص 35؛
کریمی ، ص 2ر156؛
مهریار، ص 189). اروپاییانی که از ناحیة پلدختر عبور کرده اند از پل و خرابه های شهر قدیمی لوط (لوت )، میان پل کلهر و پل دختر، در چول هول (چل جایدر) مطالبی آورده اند و از این میان راولینسون نام دیگر این پل را «پل شاپوری » ضبط کرده است (راولینسون ، ص 68ـ70؛
دوبُد، ص 397ـ 398؛
گابریل ، ص 352). امروزه پل دختر را به گویش محلی کُرّودِت (= پسر و دختر)/ کُرّ و دختر می خوانند. به نظر می رسد نام پل دختر، مانند دیگر بناهای منسوب به دختر در ایران ، به آناهیتا (خدای آب و آبادانی ، حاصلخیزی و تولید) یا ستارة ناهید (آناهیتا) که مورد احترام مردم این ناحیه بوده ، مربوط باشد. اما برخی نیز دختر را به معنای «سخت و محکم » می دانند (نوبان ، ص 134؛
پیرنیا، ج 3، ص 2702؛
فرزین ، ص 51؛
باستانی پاریزی ، ص 10، 49).


منابع :
(1) ابن حوقل ، کتاب صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1967؛
(2) ایران . قوانین و احکام ، مجموعة قوانین سال 1374 ش ، تهران 1375 ش ؛
(3) ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار عمومی ، گزارش خلاصة سرشماری عمومی کشور ایران در آبان ماه 1335 ، ج 1: تعداد و توزیع ساکنین کشور ، تهران 1339 ش ؛
(4) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1374 ش ؛
(5) همو، نشریة تاریخ تأسیس دار: ( تقسیمات کشوری 1378 ) ، تهران 1378 ش ؛
(6) حمید ایزدپناه ، آثار باستانی و تاریخی لرستان ، ج 3، تهران 1376 ش ؛
(7) محمد ابراهیم باستانی پاریزی ، خاتون هفت قلعه ، تهران 1344 ش ؛
(8) «پتانسیلهای آبی استان لرستان »، در لرستان نامه ، ج 1، به کوشش فرید قاسمی ، خرم آباد 1375 ش ؛
(9) حسن پیرنیا، ایران باستان ، یا، تاریخ مفصّل ایران قدیم ، تهران 1369 ش ؛
(10) عباس جعفری ، گیتاشناسی ایران ، ج 2، رودها و رودنامة ایران ، تهران 1376 ش ؛
(11) جغرافیای کامل ایران ، تهران : سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی ، 1366 ش ؛
(12) کلمنت اوگاستس دوبد، سفرنامة لرستان و خوزستان ، ترجمة محمدحسین آریا، تهران 1371 ش ؛
(13) روح الدین دولتیاری ، لرستان سرزمین تاریخ کهن ، خرم آباد 1375 ش ؛
(14) هنری لرزیک راولینسون ، سفرنامة راولینسون : گذر از ذهاب به خوزستان ، ترجمة سکندر امان اللهی بهاروند، تهران 1362 ش ؛
(15) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیائی ایران ( آبادیها )، ج 6: استان ششم ( خوزستان و لرستان )، تهران 1330 ش ؛
(16) سازمان برنامه و بودجة استان لرستان ، معاونت آمار و اطلاعات ، آمارنامة استان لرستان 1376 ، ( خرم آباد ) 1377 ش ؛
(17) سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح جمهوری اسلامی ایران ، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 57: کوهدشت ، تهران 1375 ش ؛
(18) علی محمد ساکی ، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان ، خرم آباد ?( 1343 ش ) ؛
(19) ستاد بازسازی و نوسازی مناطق جنگزده ، عملکرد ده سالة بازسازی و نوسازی مناطق آسیب دیده از جنگ ، تهران 1371 ش ؛
(20) حسین غضنفری ، «غار کلماکر»، اثر ، ش 21 (1371 ش )؛
(21) علیرضا فرزین ، لرستان درگذر تاریخ ، تهران 1372 ش ؛
(22) بهمن کریمی ، راههای باستانی و پایتختهای قدیمی غرب ایران ، تهران 1329 ش ؛
(23) آلفونس گابریل ، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران ، ترجمة فتحعلی خواجه نوری ، چاپ هومان خواجه نوری ، تهران 1348 ش ؛
(24) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران 1376 ش ؛
(25) سیداحمد موسوی ، میراث فرهنگی و جنگ تحمیلی ، تهران 1370ش ؛
(26) محمد مهریار، «بررسی اجمالی پل دختر (جایدر)»، اثر ، ش 12ـ14 (1365 ش )؛
(27) نقشة راههای ایران ، تهران : سازمان نقشه برداری کشور، 1377 ش ؛
(28) مهرالزمان نوبان ، نام مکانهای جغرافیایی در بستر زمان ، تهران 1376 ش ؛
(29) مسعود نوربخش ، با کاروان تاریخ : مروری بر تاریخچة سفر و سیاحت در ایران از باستان تا امروز ، تهران 1370 ش .

/ معصومه بادنج /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2793
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست