responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2792

 

پلاتوی تیوُلیایی ، دانشمند ایتالیایی نیمة اول قرن ششم / دوازدهم ، مترجم آثار علمی از زبانهای عربی و عبری به لاتینی . از زندگی او اطلاع زیادی نداریم ، تنها براساس بعضی آگاهیها، از جمله اطلاعاتی که وی از بعضی رصدهایش ــ شامل وضع سیارات و محل و زمان ثبت رصدها ــ تهیه کرده و در لابلای ترجمه هایش وارد شده ، می دانیم که بین سالهای 1135ـ 1145 میلادی در بارسلونِ اسپانیا زندگی می کرده و در آنجا به کار علمی (ترجمه ) می پرداخته است ( > فرهنگ سده های میانه < ، ذیل "Plato of Tivoli" ). پلاتو اهل تیولی ، شهر کوچکی در نزدیکی رم ، بوده و اشتهار او به «تیولیایی » به همین دلیل است . این شهر در زبان لاتینی «تیبور» نامیده می شود ( بریتانیکا ، ذیل "Tivoli" )، بنابراین ، در منابع بسیاری ، از جمله سطور آغازین ترجمة او از کتاب العمل بالاسطرلاب ابن صفّار ( رجوع کنید به ادامه مقاله )، وی را پلاتوی تیبورتینوس (= پلاتو اهل تیبور) نیز معرفی کرده اند (کونیچ ، بخش 10، ص 49؛
نیز رجوع کنید به بتانی ، مقدمة نالینو، ص 50؛
اشتاین اشنایدر ، ص 62؛
طوقان ، ص 247).

چون پلاتو در بارسلون می زیسته ، بعضی منابع (از جمله د.جودائیکا ، ج 8، ستون 51) او را بنادرست اسپانیایی دانسته اند، ولی ایتالیایی بودن وی محرز است (لیندبرگ ، ص 277).

ترجمه های پلاتو اثر مهمی بر پیشرفت دانش ریاضی در اروپای سده های میانه داشت و در مواردی ترجمه های او نخستین کوشش برای انتقال علوم از زبانهای دیگر به لاتینی به حساب می آید؛
مثلاً ترجمة او از کتاب اربع مقالات بطلمیوس ( رجوع کنید به ادامه مقاله ) که نخستین ترجمة لاتینی از آثار بطلمیوس است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ج 11، ص 31). پلاتو در بارسلون با همکاری دانشمند و مترجم یهودی ، ابراهیم برخیا، به ترجمه می پرداخت و عربی را نیز از همو فرا گرفته بود (اشتاین اشنایدر، همانجا). پلاتو با ترجمة کتاب هندسة ابراهیم برخیا از عبری به لاتینی ، به رشد دانش هندسه نیز کمک زیادی کرد ( رجوع کنید به ادامة مقاله )، ولی بعضی دانشمندان بعد از او، از جمله ادموند هالی دانشمند انگلیسی (متوفی 1742) و بیلی دانشمند فرانسوی (متوفی 1793) در اعتبار علمی پلاتو در دانش نجوم تردید نموده اند ( > فرهنگ سده های میانه < ، همانجا).

ترجمه های پلاتو بارها در سده های میانه به چاپ رسیده است و نسخه های خطی زیادی از آثار او وجود دارد.

در قرون اخیر، نخستین کوشش برای بازشناسی سهم پلاتوی تیولیایی در توسعة علوم در سده های میانه ، از سوی بونکومپانیی دانشمند ایتالیایی (متوفی 1894) صورت گرفت .

آثار. 1) مهمترین اثر نجومی که پلاتو از عربی به لاتینی برگردانیده De motu stellarum نام دارد، که ترجمة زیج صابی ، نوشتة ابوعبدالله محمدبن جابر بتانی * است . به نظر نالینو (بتانی ، مقدمه ، ص 60) مصحح و مترجم زیج صابی به لاتینی ، ترجمة پلاتوی تیولیایی از روی نسخه ای انجام گرفته است که کهنترین دستنویس عربی موجود این کتاب در کتابخانة اسکوریال (درن بورگ ، ج 2، قسم 3، ص 6) نیز از روی آن تحریر شده است . ترجمة این کتاب تأثیر بسیار مهمی بر ادامة سیر تکاملی ریاضیات (بویژه هندسه ) در اروپا داشته است . این تأثیر بویژه از شرحی که رگیومونتانوس ، ستاره شناس و ریاضیدان مشهور آلمانی قرن نهم / پانزدهم ، به صورت حاشیه بر ترجمة پلاتو نوشته ناشی شده است (سزگین ، ج 5، ص 288). شرح رگیومونتانوس عیناً به خط خودش بر حاشیة چاپهای ترجمة پلاتو از زیج بتانی به چاپ رسید. پلاتو علت انتخاب زیج بتانی را برای ترجمه ، ایجاز سخن بتانی در مقایسه با بطلمیوس می داند ( زندگینامة علمی دانشوران ،همانجا)؛
اما در ترجمة کتاب ، پلاتو جدولهای ریاضی را حذف کرده (سزگین ، ج 6، ص 186) و گاه نیز دچار اشتباه و بدفهمی شده است . این ترجمه دوبار چاپ شده و چند نسخة خطی نیز از آن وجود دارد (کارمدی ، ص 130). در قرن سیزدهم / نوزدهم ، دولامبر دانشمند فرانسوی (متوفی 1822) برای نگارش اثر مشهورش > تاریخ نجوم در سده های میانه < از متن چاپی ترجمة پلاتو استفاده کرده ، و خطاهای موجود در این ترجمه دولامبر را در موارد بسیار به بیراهه کشانده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ج 1، ص 513).

2) ترجمة رساله در مساحات ابراهیم برخیا، تحت عنوان Liber Embadorum ، که از زبان عبری صورت گرفته ، مهمترین ترجمة پلاتو در ریاضی است . او این کتاب را در 1145 میلادی ترجمه کرد (سارتون ، ج 2، بخش 1، ص 1183). ترجمة کتاب ابراهیم ، تأثیر بسیار زیادی بر تکامل ریاضیات داشته است و یکی از سرچشمه های ریاضیات اروپایی به شمار می رود (همانجا)، بویژه از آن جهت که ابراهیم برخیا در این کتاب بعضی از قضایای هندسی و ریاضی را برای نخستین بار عرضه کرده است ؛
از جمله در این کتاب ، نخستین بار، حل کامل معادلة درجه دوم 0 -ax+b= 2 x عرضه شده است ( > فرهنگ سده های میانه < ، همانجا). با ترجمة این کتاب بود که دنیای لاتین زبان با حل این معادله آشنا شد ( زندگینامة علمی دانشوران ، ج 11، ص 32). همچنین ، کتاب ابراهیم ، بعد از پاپیروسهای مصری بسیار کهن ، نخستین کتابی است که دستور محاسبة حجم هرم ناقص را به دست داده است ( د. جودائیکا ، ج 2، ستون 132). لئوناردو فیبوناچی ریاضیدان مشهور ایتالیایی (متوفی 1240 میلادی ) بویژه از ترجمة این کتاب در پژوهشهای خود سود فراوانی جُست ( زندگینامة علمی دانشوران ، ج 4، ص 609)؛
او بسیاری از عبارتهای کتاب ابراهیم را از ترجمة پلاتو در اثر مشهور ریاضی خود، > اعمال هندسی < ، وارد کرد (همانجا).

3) ترجمة کتاب العمل بالاسطرلاب و ذکر آلاته و اجزائه از ابوالقاسم احمدبن عبدالله بن صفّار ( رجوع کنید به ابن صفّار) با عنوان De usu astrolabi ، که کارمدی (ص 142ـ143) بنادرست آن را به مجریطی * نسبت داده است . تاریخ دقیق این ترجمه که از زبان عربی به لاتینی انجام گرفته ، معلوم نیست . پلاتو علت رغبت به ترجمة این کتاب را موثقتر و علمیتر بودن کار ابن صفّار از بسیاری دیگر نویسندگانی که دربارة اسطرلاب کتاب نوشته اند ذکر کرده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ج 11، ص 31). به نظر کونیچ (بخش 10، ص 49) ترجمة پلاتو آزاد ولی معتبر و جامع است . او همچنین (بخش 10، ص 52) فصلهای مختلف ترجمة پلاتو را با متن عربیِ این کتاب ، که میلاس والیکروزا به چاپ رسانده ، تطبیق کرده و آنها را همانند یافته است . این ترجمه به چاپ نرسیده اما چند نسخة خطی از آن به جای مانده است (کارمدی ، ص 143).

4) ترجمة کتاب الموالید از ابوعلی یحیی بن غالب خیّاط * ، تحت عنوان De iudiciis nativitatum . این اثر کتابی در احکام نجوم است که پلاتو آن را در 1136 میلادی ترجمه کرده است (سزگین ، ج 7، ص 121). این ترجمه نیز به چاپ نرسیده ولی چند نسخة خطی از آن وجود دارد (کارمدی ، ص 49ـ50).

5) ترجمة کتاب الاربعة یا اربع مقالات بطلمیوس * در احکام نجوم ، تحت عنوان Quadripartitum . ترجمة پلاتو از این کتاب در 1138 میلادی از روی متنی که ابراهیم بن صلت آن را برگردانیده و حنین بن اسحاق آن را اصلاح کرده ، صورت گرفته است (سزگین ، ج 7، ص 43). این ترجمه در گذشته چندبار به چاپ رسیده و چند نسخة خطی نیز از آن باقی مانده است (کارمدی ، ص 18).

6) ترجمة کتاب الاختیارات علی بن احمدعمرانی * ،ریاضیدان و ستاره شناس اهل موصل ، با عنوان De electionibus horarum . پلاتو این کتاب را احتمالاً به کمک ابراهیم برخیا و بین سالهای 527 ـ 528/ 1133ـ1134 ترجمه کرده است (سزگین ، ج 7، ص 166). بخشی از این ترجمه به کوشش میلاس والیکروزا به چاپ رسیده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ج 11، ص 32) و نسخه های خطی زیادی نیز از آن باقی مانده است ( رجوع کنید به کارمدی ، ص 137ـ 138).

7) ترجمة بخشی از کتاب اَلکارِمِهتر (اثر بزرگ ) نوشتة ابوبکر حسن بن ابی الخصیب ستاره شناس و احکامی قرن

سوم هجری که در غرب به نام Albubather Alkasan معروف است . الکارمهتر از چهار رسالة مجزا تشکیل شده است

وپلاتوبخش چهارم آن را با عنوان تأویل سنی الموالید ( De revolutionibus nativitatum ) ترجمه کرده است (سزگین ، ج 7، ص 123؛
کارمدی ، ص 137). این ترجمه تاکنون چاپ نشده و تنها یک نسخة خطی از آن باقی مانده است (کارمدی ، همانجا).

8) ترجمة رسالة کوچکی در احکام نجوم به نام فصول فی علم النجوم للاسرائیلی ، نوشتة اسرائیلی ، ستاره شناس و احکامی یهودی که چیزی از زندگی وی نمی دانیم . تا پیش از پیدا شدن نسخة خطی متن عربی این رساله ، به قرینة ذکر نام منصور در عنوان ترجمة لاتین (که البته به اهدای آن به الحاکم بامراللّه ابوعلی منصور، خلیفة فاطمی ، مربوط بود)، نویسندة آن ابوعلی یحیی بن ابی منصور، نخستین فرد از خاندان بنومنجم * ، دانسته شده بود (اشتاین اشنایدر، ص 64). این اثر به محمدبن زکریای رازی (کارمدی ، ص 132؛
زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا) نیز نسبت داده شده بود، اما با کشف نسخة خطی عربی ، نام نویسندة آن روشن گشت (سزگین ، ج 7، ص 175ـ176). پلاتو این کتاب را در 530/1136 با عنوان Iudica Almansoris ترجمه کرد، که بارها به چاپ رسیده ، و چندین نسخة خطی نیز از آن وجود دارد (کارمدی ، ص 133). واده نیز این رساله را در 1342 ش / 1963، در > سالنامة اسلام شناسی < به چاپ رسانده است .

9) ترجمة کتاب تربیع الدایرة ارشمیدس . پلاتو این کتاب را با عنوان In quadrantum circuli ، احتمالاً به کمک ابراهیم برخیا ( > فرهنگ سده های میانه < ، همانجا) و براساس ترجمة ثابت بن قره از رسالة ارشمیدس ، همراه با اشتباهات زیادی ترجمه کرده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ج 1، ص 227). این ترجمه را کلاگت به چاپ رسانده است .

10) ترجمة کتاب الاُکَر ثاوذوسیوس ، با عنوان Sphaerica . این ترجمه براساس ترجمة حنین بن اسحاق از کتاب ثاوذوسیوس صورت گرفته است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ج 11، ص 32) و انتساب آن به پلاتو محل تردید است ( > فرهنگ سده های میانه < ، همانجا؛
اشتاین اشنایدر، ص 66).

11) ترجمة رساله در رمل ، متعلق به شخصی به نام الفکینی ، که به نام Questiones geomantice و یا با عنوان

Liber Arenalis scientie ، احتمالاً در 529/1135 صورت گرفته است ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا؛
سارتون ، ج 2، بخش 1، ص 1256).


منابع :
(1) جورج سارتون ، مقدمه بر تاریخ علم ، ترجمة غلامحسین صدری افشار، تهران 1353ـ1357 ش ؛
(2) قدری حافظ طوقان ، تراث العرب العلمی فی الریاضیات والفلک ، بیروت ?( 1963 ) ؛
(3) دیوید لیندبرگ ، سرآغازهای علم در غرب ، ترجمة فریدون بدره ای ، تهران 1377 ش ؛


(4) Muh ¤ ammad b. Dja ¦ b ¦ â r Batta ¦ n ¦ â , Al-Batta ¦ n i ¦ sive Albatenii Opus astronomicum..., Arabic, ed. C. A. Nallino, Rome 1899;
(5) Francis J. Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation: a critical bibliography , Berkeley, Calif. 1956;
(6) Hartwig Derenbourg, Les manuscrits arabes de l'Escurial, vol. é , fascs. 2-3, Paris 1941;
(7) Dictionary of scientific biography, ed. Charles Coulston Gillispie, New York 1981, s.vv. "Archimedes" (by Marshall Clagett), "Al-Batta ¦ n ¦ â " (by Willy Hartner), "Fibonacci, Leonardo" (by Kurt Vogel), "Plato of Tivoli" (by Lorenzo Minio-Paluell);
(8) Dictionary of the Middle Ages, ed. Joseph R. Strayer, NewYork 1982-1987, s.v. "Plato of Tivoli" (by Charles S. F. Burnett);
(9) Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982;
(10) Paul Kunitzsch, The Arabs and the stars, Northampton 1989;
(11) The New Encyclopaedia Britannica, Chicago 1985, Micropaedia ;
Fuat Sezgin,

(12) Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984;
(13) Moritz Steinschneider, Die europجischen غbersetzungen aus dem Arabischen bis Mitte des 17. Jahrhunderts, repr. Graz 1956.

/ فرید قاسملو /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2792
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست