پَکتیکا ، ولایتی در افغانستان . این ولایت به مساحت حدود 409 ، 19 کیلومتر مربع در مشرق افغانستان قرار دارد. از شمال به ولایت پکتیا * ، از مغرب به ولایات غزنی و زابل و از جنوب و مشرق به کشور پاکستان محدود است . مغرب و شمال آن کوهستانی است و جز بخش کوچکی در مشرق ، بقیة ولایت بیش از 800 ، 1 متر ارتفاع دارد. مرکز آن شهر شَرَن است (دولت آبادی ، 1376 ش ، ص 55؛ بریتانیکا ، ذیل "Paktika" ، نیز رجوع کنید به اطلس عمومی و مصور افغانستان ، ص 12).

پکتیکا دو حوضة آبریز عمده دارد: خارجی در مشرق به سمت رود سند و داخلی در مغرب به طرف رود هِلمَند. رود مهم آن گومِل نام دارد که ریزابة غربی رود سند است و به طول حدود 352 کیلومتر از شمال غربی به جنوب شرقی جاری است . کوندار رود با ریزابه هایی در ولایت پکتیکا، قسمتی از مرز جنوبی ولایت را تشکیل می دهد. رودهای زُورمُول ، از ریزابه های دریاچة آب ایستاده * ، و ارگون نیز در آن جریان دارند (الفونستون ، ص 124،130،132؛ نیز رجوع کنید به > اطلس بریتانیکا < ، ص 110).

ولایت پکتیکا از لحاظ اقلیمی و بارش سه ناحیة اصلی دارد: مشرق (میانگین بارش سالانه بیش از 400 میلیمتر)، مرکز (میانگین بارش سالانه بین 300 تا 400 میلیمتر) و مغرب (میانگین بارش سالانه بین 250 تا 300 میلیمتر؛ اطلس عمومی و مصور افغانستان ، ص 20). دریاچة آب ایستاده در مغرب پکتیکا قرار دارد.

ولایت پکتیکا پوشش گیاهی متنوعی دارد، از جمله بوته زارهای دامنه ای ، جنگلها و درختان سوزنی برگ ، استپ و مراتع . پرندگانی نیز به آنجا مهاجرت می کنند (الفونستون ، ص 112؛ افغانستان : مجموعة مقالات ، ص 36ـ37؛ نیز رجوع کنید به اطلس عمومی و مصور افغانستان ، ص 17، 46ـ47).

شغل عمدة مردم پکتیکا دامداری است و جز پیرامون حوضة حاصلخیز گومل ــ با محصولاتی مانند گندم و جو ــ زراعت چندانی در آنجا صورت نمی گیرد ( رجوع کنید به اطلس عمومی و مصور افغانستان ، ص 44ـ47).

راه اصلی شَرن ـ مَلِک دین (در مشرق آب ایستاده ) با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی ، از مغرب ولایت می گذرد. آثار باستانی مهمی در اطراف دریاچة آب ایستاده کشف شده است ( افغانستان : مجموعة مقالات ، ص 196).

در تقسیمات اداری 1316 ش /1937، قسمتی از شمال و شمال شرقی پکتیکای کنونی (پیرامون ارگون )، در حکومت اعلای جنوبی و بقیة آن در ولایت کابل قرارداشت و قبل از تقسیمات اداری جدید، شمال و مشرق آن جزو ولایت پکتیا و بقیه جزو حکومت اعلای غزنی شمرده می شد ( اطلس عمومی و مصور افغانستان ، ص 59ـ60). در تقسیم بندی جدید داخلی افغانستان در 1343 ش /1964، ولایت کَتَواز و ارگون (مشتمل بر ولایت پکتیکا) بین ولایات غزنی و پکتیا ذکر شد. در 1349 ش /1970 و نیز بر طبق تقسیمات 1370 ش /1991، ولایت پکتیکا از به هم پیوستن نیمة شرقی ولایت غزنی و نیمة جنوبی ولایت پکتیا تشکیل شد (دوپره ، ص 155؛ بریتانیکا ، ذیل "Paktika" ؛ دولت آبادی ، 1376 ش ؛ ص 38، نیز رجوع کنید به علی آبادی ، ص 192). در 1363 ش /1984 پکتیکا مشتمل بر پانزده واحد اداری بود و بعدها دو واحد دیگر به آن افزوده شد (دولت آبادی ، 1376 ش ، ص 43ـ52).

بیشتر مردم پکتیکا پشتون * و سنّی مذهب اند. گروهی شیعه نیز در آن به سر می برند. اهالی به زبان پشتو * تکلم می کنند ( اطلس عمومی و مصور افغانستان ، ص 39؛ دولت آبادی ، 1376 ش ، ص 52). چندین طایفه در این ولایت زندگی می کنند، از جمله سلیمان خیل ، خَروتی (پیرامون سیرافزا و جنوب ارگون )، فارسیوان فِرمولی (پیرامون ارگون )، دولت خیل و گنداپور (پیرامون گومل ). برخی از آنها از قبیلة غَلْزایی اند (الفونستون ، ص 124، 132،292؛ نیز رجوع کنید به اطلس عمومی و مصور افغانستان ، ص 39).

شهر شرن در شمال غربی ولایت واقع است و از طریق گردیز در شمال شرق و غزنی در شمال غرب با کابل ، ارتباط دارد. ارگون و بَرمَل (جمعیت هریک در 1369 ش /1990، بیش از 000 ، 30 تن )، سر روضه ، گرمل ، کتواز و سُروبی از شهرهای مهم این ولایت اند (دولت آبادی ، 1376ش ، ص 55؛ علی آبادی ، ص 194).





جمعیت پکتیکا در 1369 ش /1990، 679 ، 187 تن بود. مهاجران پاکستانی نیز عمدتاً در شهرهای ارگون (در آمار 1369 ش /1990، جمعیت مهاجر حدود 000 ، 50 تن )، مِرهوزا و شرن پراکنده اند (دولت آبادی ، 1371 ش ، ص 150؛ همو، 1376 ش ، ص 55).

از پیشینة ولایت پکتیکا اطلاع چندانی در دست نیست ، ظاهراً نام آن در قدیم به جایی گفته می شد که ساکنانش پشتو زبان بودند. برخی نیز پکتیکا و پکتیا را سرزمین مسکونی قوم پکتی (یا پکتیس /پکتویس )، ساکنان اولیة منطقه ، دانسته اند. بطلمیوس (قرن دوم میلادی ) این سرزمین را پکتین نامیده است ( آریانا ، ذیل «پکتها»). ظاهراً غیر از پکتیها، اقوام دیگری مانند گنداری ، آپاریتی ، ستاگیدی و دادیکی (تاجیکی ) در این سرزمین زندگی می کردند. از نظر جغرافیایی ، پکتیکا/ پشتیخاه دقیقاً پشتونخواه (احتمالاً منطبق بر پکتیکا و پکتیای کنونی ) را در برمی گرفت ( آریانا ، همانجا). به نوشته ای ، در قرن چهارم / دهم وادیهای ولایت پکتیکا در حاکمیت گردیز بوده است (حبیبی ، ص 704). مینورسکی از جاده های قدیمی منطقه از جمله ارغون (مرکز ناحیة پرمول ) مطالبی ذکر کرده است ( حدودالعالم ، تعلیقات ، ص 92). در تقسیمات اداری ، پکتیکا را نایب الحکومة آزاد اداره می کرد. در تشکیلات کشوری اخیر افغانستان ، آن را جزو ولایت پکتیا ذکر کرده اند ( آریانا ، ذیل «پکتیکا»).

از 1358 تا 1364 ش / 1979 تا 1985 ولایت پکتیکا با نیروهای شوروی (سابق ) درگیر، و پس از آن با منازعات داخلی روبرو بوده است ( رجوع کنید به جنگ افغانستان ، ص 81 ـ86).

---

منابع :
(1) آریانا دائرة المعارف ، کابل 1328ـ 1348 ش ؛
(2) اطلس عمومی و مصور افغانستان ، تهران : مؤسسة جغرافیائی و کارتوگرافی سحاب ، 1366ش ؛
(3) افغانستان : مجموعة مقالات ، نگارش گروهی از پژوهشگران ، ترجمة سعید ارباب شیرانی و هوشنگ اعلم ، تهران 1376 ش ؛
(4) مونت استوارت الفونستون ، افغانان : جای ، فرهنگ ، نژاد ( گزارش سلطنت کابل )، ترجمة محمد آصف فکرت ، مشهد 1376ش ؛
(5) جنگ افغانستان : دخالت شوروی و نهضت مقاومت ، زیرنظر آندره بریگو و اولیویه روآ، ترجمة ابوالحسن سروقد مقدم ، مشهد 1366 ش ؛
(6) عبدالحی حبیبی ، تاریخ افغانستان بعد از اسلام ، تهران 1363 ش ؛
(7) حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، با مقدمة بارتولد و حواشی و تعلیقات مینورسکی ، ترجمة میرحسین شاه ، کابل 1342 ش ؛
(8) بصیراحمد دولت آبادی ، شناسنامة افغانستان ، قم 1371 ش ؛
(9) همو، «ناگفته هایی دربارة تقسیمات اداری و کشوری در افغانستان »، سراج ، سال 4، ش 13 و 14 (پاییز و زمستان 1376)؛
(10) علیرضا علی آبادی ، افغانستان ، تهران : دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، 1372 ش ؛
(11) نقشة راهنمای افغانستان ، تهران : گیتاشناسی ، ( بی تا. ) .

(12) Britannica atlas , Chicago: Encyclopaedia Britannica, 1972;
(13) Louis Dupree, Afghanistan , Princeton, N. J. 1973;
(14) The New Encyclopaedia Britannica, Chicago 1985, Micropaedia.

/ وحید ریاحی /