باقرخان ، ملقب به سالار ملی ، از رهبران مجاهدان مشروطه خواه . سوانح زندگی او در دورة مشروطه خواهی و رهبری مبارزات ضداستبدادی با حوادث زندگی ستّارخان * (سردار ملی ) چنان عجین است که در همه جا از این دو به عنوان دو همرزم جدایی ناپذیر یاد شده و جدا کردن بخش عمده ای از سوانح حیات آنان ممکن نیست . باقرخان ، فرزند حاج رضا تبریزی و مردی عامی و بیسواد بود که پیش از انقلاب مشروطه (1324/1906) به حرفة بنّایی اشتغال داشت ، ولی از عنفوان جوانی بی باک و جنگجو بود. بیش از این اطلاعی دربارة کودکی و جوانیش در دست نیست و آنچه در تاریخها و گزارشها در بارة وی به اجمال نوشته اند، از زمانی است که به همراه ستارخان در حوادث ظاهر شده است .

پس از کودتای محمدعلی شاه قاجار بر ضدّ نظام مشروطه در جمادی الاولی 1326 و شکست مشروطه خواهان در تهران ، تبریز به حمایت از مشروطیت برخاست و مرکز مقاومت مشروطه خواهان از تهران به تبریز انتقال یافت . محمدعلی شاه که به سابقه و تجربه می دانست که اگر مقاومت تبریزیان درهم شکسته نشود دامنة نهضت گسترش می یابد و سلطنتش را واژگون می کند، بیدرنگ دست به کار شد و سپاه مجهّزی برای سرکوبی تبریزیان گسیل داشت . مشروطه خواهان تبریز که خود را در خطر دیدند، ستارخان و باقرخان را که در رأس مجاهدان مسلّح برای دفاع و حمایت از مشروطه خواهان و محافظت از نمایندگان و مجلس شورای ملّی عازم تهران بودند، با شتاب از بیرون شهر به تبریز فرا خواندند و مراکزی را که در تصرف داشتند به دست این دو سپردند. محمدعلی شاه عبدالمجیدمیرزا عین الدوله را که مردی سرسخت و مستبد از خاندان سلطنت و فطرتاً مخالف اعطای آزادی به ملت بود به سمتِ والیگری آذربایجان و فرماندهی کل اردوی اعزامی منصوب کرد و حاج مهدیقلی خان هدایت (مخبرالسلطنه ) را که در میان مردم تبریز وجهه و اعتبار داشت و دوستی او را با مشروطه خواهان خوش نداشت از حکومت آذربایجان برداشت . مخبرالسلطنه از راه قفقاز عازم اروپا شد و پس از خروج او ارگ دولتی در تبریز به دست مجاهدان افتاد و اینان با استفاده از ذخایر قورخانة دولتی ، خود را مسلّح و برای رویارویی با قشون اعزامی مجهّز ساختند (ملکزاده ، ج 5، ص 21). عین الدوله در رأس قوای اعزامی به قریة باسمنج * واقع در دو فرسنگی تبریزِ آن زمان رسید و به انتظار رسیدن بقیة قوای خود از تهران و اردوهای دیگری که به ریاست خوانین متنفّذ محلی و مخالف مشروطیت تشکیل شده بود، از جمله سپاه ماکو، باقی ماند تا پس از رسیدن آنها یورشِ بزرگ خود را برای تصرّف شهر آغاز کند. در ضمن این مدت انتظار، با ستارخان و باقرخان و انجمن تبریز به مذاکره پرداخت تا شاید تبریز را بدون جنگ بگشاید، اما مذاکرات به نتیجه ای نرسید. قوای دولتی شهر تبریز را محاصره کردند. نیروهای خواهان استبداد به سرکردگی شکراللّه خان شجاع نظام مرندی که خود نیز تیرانداز ماهری بود نقاط مرتفعِ حوالی رودخانه را تصرف و سنگربندی کردند و تیراندازی را آغاز نهادند. نیروهای مشروطه خواه به رهبری باقرخان در نواحی جنوب رودخانه مستقر شدند و به حملات پاسخ دادند. محاصرة تبریز و زد و خورد میان دو طرف یازده ماه طول کشید تا سرانجام تبریزیان حملات قوای دولتی را دفع و آنها را ناگزیر به عقب نشینی کردند. باقرخان در تمام این مدت گذشته از فرماندهی قوای مجاهد دوش به دوش مردم می جنگید. محمدعلی شاه وقتی که از شکستن مقاومت تبریزیان ناامید شد، به رؤسای ایلات آذربایجان دستور داد تا با ایجاد قحط و غلای مصنوعی مقاومت مردم شهر را در هم بشکنند. راه تبریز به جلفا که تنها راهی بود که باز مانده بود بسته شد. آذوقه به شهر نرسید و پس از چهارماه محاصره ، دکانها یکی پس از دیگری بسته شد و مردم فقیر و گرسنه دسته دسته از پای درآمدند. با این وصف تبریزیان روحیة مقاومت را از دست ندادند؛ اما وجود اتباع بیگانه در تبریز که اکثر آنها را روسها تشکیل می دادند به دولتهای متبوع آنها اجازه می داد تا به بهانة حفظ جان اتباع خود دست به عمل بزنند. روسیه و انگلیس که پس از قرارداد 1325/1907 هر کدام قسمتی از خاک ایران را عملاً در اختیار داشتند، توافق کردند که قوای نظامی روسیه وارد خاک ایران شود و راه رسیدن آذوقه به تبریز را باز کند. قوای روس تبریز را تصرّف کرد و جبهة مشروطه خواهان را از هم پاشید. طرفداران باقرخان پراکنده شدند و خود او به خانة میرهاشم خان یکی از دوستانش پناه برد (نوایی ، ص 182). انجمن ایالتی آذربایجان و رهبران مشروطه خواه که نگران جان ستارخان و باقرخان بودند آن دو را به تحصّن در قنسولگری عثمانی راضی ساختند (احمدکسروی ، 1333، ص 45).

در این کشاکشها مجاهدان مشروطه خواه گیلان و اصفهان به سوی تهران پیشروی کردند، در قریة بادامک به هم پیوستند و در 23 جمادی الا´ خر 1327 وارد تهران شدند و پس از جنگهای خیابانی و تصرف مراکز دولتی به حکومت سیزده ماهة استبداد صغیر و به سلطنت خودکامة محمدعلی شاه (حک : 1324ـ1327) پایان دادند و حکومت موقت ، را برقرار کردند. یکی از نخستین اقدامات حکومت موقت انتصاب مجدد مخبرالسلطنه به والیگری آذربایجان بود، اما پیش از آنکه مخبرالسلطنه هدایت از برلین به تبریز برسد، ستارخان و باقرخان به افراد مسلّح خود پیوسته بودند. مخبرالسلطنه از همان بدو ورود به تبریز از روسها خواست شهر را از قوای نظامی خود تخلیه کنند، اما روسها حضور افراد مسلح ستارخان و باقرخان را بهانه کردند و به درخواست والی ترتیب اثر ندادند. به گزارش کاردار انگلیس در پطرزبورگ ، روسها از حضور ستارخان و باقرخان در تبریز ناراضی بودند وبه عقیدة آلکساندر ایزولسکی وزیر خارجة وقت روسیه ، ستارخان و باقرخان حکومتی در داخل حکومت آذربایجان تشکیل داده بودند و فداییانشان به اسم پلیس از اهالی پول می گرفتند و جماعتی از مردم را بر ضد حضور قوای روسیه در تبریز تحریک می کردند (بشیری ، ج 3، ص 672ـ628، 651). مهدیقلی خان هدایت در خاطراتش به این موضوع اشاره می کند: «ستارخان و باقرخان در زد و خورد با قوای دولت یکی به عنوان کدخدای محلة امیرخیز و دیگری به عنوان کدخدای محلة خیابان ، نام و شهرتی برای خود تحصیل کرده و هر کدام دارای اصحاب و پیروانی شده اند که اکنون همان پیروان به جان مردم افتاده اند. به حوالة شخصی مالیات وصول می کنند و اتباع خود را به خانه های متموّلین می فرستند و از آنها بزور پول می گیرند و اسباب زحمت می شوند. عدة کثیری از اهالی شهر برای اینکه از مزاحمت مأموران این دو نفر در امان باشند، در اطراف قنسولگری روسیه خانه اجاره کرده اند و متحصّن اند. نخستین وظیفة من (به عنوان والی ) استقرار امنیت در شهر است » (1330، ص 250). مخبرالسلطنه در مأموریت اولش به تبریز ستارخان و باقرخان را به عنوان کدخدایان محلات امیرخیز و خیابان می شناخته است ، ولی این بار پس از تحولاتی که شهر تبریز و تبریزیان از سرگذرانده بودند با شرایطی متفاوت از گذشته روبرو شده است . می نویسد: «در این مأموریت دوم که آنها را ملاقات کردم هر کدام برای خود شخصیتی شده بودند... باقرخان به علت وسعت محلة خیابان اهمیت و اعتباری کسب کرده بود. اما هر دوی آنها در نظرم شأن و اعتبار کدخدایی داشتند. ستارخان طبعاً مرد شریفی است و باقرخان هم زحمت زیاد نمی دهد... یک بار با سردار بهادر (فرزند ارشد سردار اسعد) دربارة گرفتاریهای خودم صحبت می کردم . از او پرسیدم شطرنج بلدی ؟ گفت کمی بلدم . گفتم در شطرنج مهره های مختلف هست (اسب ، فیل ، پیاده ، و غیره ) و بازی هر کدام از آنها معلوم . اما در این صفحة شطرنج آذربایجان که من مأمور تنظیم کارهایش شده ام خرمهره هم هست . بازی اسب و فیل را می دانم ولی بازی خرمهره را نمی دانم . باقرخان حضور داشت و برخاست و رفت . هرگز تصوّر نمی کردم این اندازه سرعت انتقال و استعداد فهم کنایه را داشته باشد» (همان ، ص 260).

روسها برای بیرون کردن ستارخان و باقرخان از تبریز فشار سیاسی خود را تشدید کردند. سفیر کبیر بریتانیا در پطرزبورگ در گزارشهایش به این نکته اشاره می کند (بشیری ، ج 4، ص 816). مخبرالسلطنه هم با بیرون رفتن این دو از تبریز موافق بود به دلیل اینکه از دستورهای دولت اطاعت نمی کردند. در هرحال هر دو مخالفانی داشتند و حتی در روزنامة شمسِ استانبول و حبل المتین کلکته انتقادهایی از آنان چاپ شده بود (کسروی ، 1333 ش ، ص 109). چون حضور این دو در تبریز، با توجه به فداییان مسلحی که در اختیار داشتند، شهر را در حالت اغتشاش و نگرانی دایم نگاه می داشت و بهانه به دست روسها می داد، دولت مرکزی ظاهراً به تلقین مخبرالسلطنه از آنها دعوت کرد تا به تهران بروند، اما آنها دعوت را نپذیرفتند. آزادیخواهان تهران و آذربایجان که از عواقب حضور این دو در تبریز بیمناک بودند از آخوند ملامحمد کاظم خراسانی * خواستند که ستارخان و باقرخان را تشویق به رفتن به تهران کند و این دو به اطاعت از نظر آخوندِ خراسانی ، مرجع تقلید شیعیان ، در رأس فداییانِ مسلح خود عازم تهران شدند. در شهرهای سرِ راه با استقبالهای گرم و پر شور روبرو شدند و در ربیع الاول 1328 در میان استقبال وسیع مردم وارد تهران شدند. ملکزاده به نقل از سردار ظفر بختیاری می نویسد: «استقبالی که مردم تهران از این دو قهرمان مدافع تبریز کردند تا این زمان از هیچ پادشاهی به عمل نیامده بود» (ج 6، ص 191). در آن روز پیشبازکنندگان از هر وسیلة نقلیه ای که در پایتخت وجود داشت استفاده کردند. ستارخان و باقرخان از طرف هیئت دولت رسماً در باغ شاه پذیرایی شدند و در کاخ گلستان با احمدشاه خردسال و عضدالملک نایب السلطنه دیدار کردند و در باغ اتابک (مقر کنونی سفارت شوروی در تهران ) که از جانب دولت به عنوان اقامتگاه رسمی ایشان تعیین شده بود اقامت گزیدند.

پس از سقوط مشروطة اول و استقرار استبداد صغیر، مبارزانی که آزادی و مشروطیت را اعاده و تهران را پیروزمندانه فتح کردند، مدعی بودند که انقلاب دیگری رخ داده است و رهبران مشروطة اول در تکوین و توفیق آن سهمی نداشته اند و خواهان آن بودند که رهبری حکومت به دست زعمای جوان و انقلابی نهضت اخیر باشد. اختلاف عمیق این دسته با کسانی که در لباس مشروطه خواهی به منصب و مقام رسیده بودند از علل اصلی پیدایش جمعیت سیاسی اعتدالیون * و حزب دموکرات * بود. اعتدالیون طرفدار حفظ ارزشهای سنّتی و معتقدات مذهبی و دموکراتها خواستار دگرگونی عمیق در جامعه بودند و از لحاظ سیاسی بشدّت با یکدیگر مخالفت داشتند. پس از آنکه ستارخان و باقرخان در تهران مستقر شدند، اعتدالیون که در کمین کوبیدن دموکراتها بودند، این دو را که با نیرنگهای سیاسیون حرفه ای آشنایی نداشتند به سوی خود کشاندند و به آنها القا کردند که دموکراتها هرج و مرج طلب و لامذهب اند و می خواهند اساس جامعة سنتی را به هم بزنند. به این ترتیب ستارخان و باقرخان به معرکة برخوردهای سیاسی اعتدالیون و دموکراتها کشیده شدند. در ماه رجب 1328 چهار مرد مسلّح ، از دست پروردگان حیدرعمواوغلی ، وارد منزل سید عبداللّه بهبهانی * شدند و این روحانی هفتاد ساله را که به لحاظ قدرت و نفوذ وسیعش مانع عمدة پیشرفت مقاصد خود می دانستند با گلوله از پای درآوردند. چند روز بعد مریدان بهبهانی دو تن از دموکراتها را که فکر می کردند در قضیة قتل وی دست داشته اند در چهار راه مخبرالدوله به قتل رساندند. مجاهدان مسلّح که حدوداً هزار نفر تخمین زده می شدند، بلاتکلیف در پایتخت به سر می بردند و مخلّ امنیت شهر بودند. دولت روس که هرگز دل خوشی از آنها نداشت به عنوان حفظ جان اتباع و حراست از مؤسسات تجاری روسی در تهران ، دولت ایران را به آوردن قوای نظامیِ خود به پایتخت تهدید کرد. دولت برای خلع سلاح همة مجاهدان ، از جمله همراهان ستارخان و باقرخان ، قانونی را از تصویب مجلس گذراند و فوراً به اجرا گذاشت و ضمن اعلانی به حاملان اسلحة غیرمجاز چهل و هشت ساعت فرصت داد که سلاحهای خود را تحویل دهند. مجاهدان مسلح به دو دسته تقسیم شدند: دسته ای که بنا به معروف در قتل بهبهانی دست داشتند و دستة دیگری که مجازات قاتلان او را می خواستند و ستارخان و باقرخان در رأس آنها بودند. عده ای از نمایندگان آذربایجان با ستارخان و باقرخان گفتگو کردند و سپس به همراه سایر رؤسای مجاهدان در مجلس شورای ملی حاضر شدند و در جلسه ای که قریب هفت ساعت طول کشید قانعشان کردند که صلاح مجاهدان در تسلیم اسلحه به دولت است و «آنها نیز نظر مجلس را قبول و سوگند یاد کردند که در مقابل اوامر دولت نافرمانی ننمایند» (کسروی ، 1333 ش ، ص 134). نمایندة ستارخان و باقرخان با هیئت وزیران گفتگو کرد و موافقت شد که مجاهدان سلاحهایشان را تحویل دهند و دولت حقوق معوق آنان را بپردازد. قراین حاکی از آن است که ستارخان و باقرخان برای تحویل سلاحها دودل و مجاهدان از این کار ناخشنود بودند، زیرا حضور دسته های مسلّح یفرم خان و سردار اسعد و حیدر عمواوغلی در تهران که هنوز خلع سلاح نشده بودند در تصمیم آنها تزلزل ایجاد می کرد. با این وصف به دستور ستارخان شروع به گرفتن تفنگ از مجاهدان کردند، ولی هنوز چند تفنگ جمع آوری نشده بود که ناگهان دو تن از کارکنان سفارت عثمانی به نام جمال بیگ و جمیل بیگ وارد باغ اتابک شدند و با ایراد سخنرانی مجاهدان را به تحویل ندادن تفنگها تحریک کردند. مجاهدان از دستور رؤسای خود سرپیچی و از دادن تفنگها امتناع کردند. ستارخان از مشاهدة این وضع منقلب شد و برای استراحت به یکی از اتاقهای باغ رفت . باقرخان هم یا نخواست حرفی بزند یا کسی به حرفش گوش نداد. پس از پایان گرفتن مهلت چهل و هشت ساعتة دولت ، در بعد از ظهر هفتم شعبان 1328 تیراندازی آغاز شد. نیروهای دولتی مرکب از هزار سرباز بختیاری به فرماندهی جعفر قلی خان سردار بهادر و پانصد جنگندة ارمنی و مسلمان به فرماندهی یفرم خان ارمنی باغ اتابک را محاصره کردند. پس از چهار ساعت زد و خورد قوای دولتی درِ باغ را آتش زدند و وارد شدند و مجاهدان که در خود یارای مقاومت نمی دیدند تسلیم شدند. زانوی ستارخان در جریان تیراندازی بشدت زخمی شد. باقرخان این حادثه را به سردار بهادر اطلاع داد و از او امان خواست . پس از فرونشستن غائله ، دولت لایحه ای به تصویب مجلس رساند و به موجب آن برای ستارخان ماهی چهارصد تومان و برای باقرخان ماهی سیصدتومان مواجب تعیین کرد که تا آخر عمر به آنها پرداخت شود.

ستارخان چهارسال پس از این واقعه در 28 ذی الحجة 1332 درگذشت ، اما باقرخان در یکی از ماههای 1335، و به ظن قوی در نیمة دوم آن سال ، در قضیة مهاجرت ملّیون به کرمانشاهان و خاک عثمانی با هیجده تن از همراهانش در قلعة شیخ وهّاب و محمدامین کرد. طالبانی در نزدیکی قصر شیرین بناچار توقف کرد و منتظر ماند تا روسها از ایران خارج شوند و راه کرمانشاه به تهران باز شود. شبی که با رفقایش بود و سکه های طلا همراه داشتند، محمد امین کردِ طالبانی که دزد و راهزن بود به طمع اموال و سکّه ها نیمه شب با افراد خود سر باقرخان و همراهانش را در خواب بریدند و اجسادشان را در گودالی خاک کردند. چند روز بعد انگلیسیها که سرتاسر عراق را در تصرف داشتند از واقعه باخبر شدند و چون با محمد امین خصومت دیرینه داشتند، بهانه به دست آوردند و دستگیرش کردند و با فشار و شکنجه وی را وادار به اقرار کردند. مقامات نظامی انگلیس اجساد را از زیر خاک بیرون آوردند و پس از معاینه و عکسبرداری دقیق مجدداً در همان محل به خاک سپردند (بامداد، ج 1، ص 179ـ181؛ قزوینی ، ص 92ـ95). محمدامین و همدستانش در دادگاه صحرایی محکوم و بیدرنگ تیرباران شدند و قلعه شان نیز تخریب شد. از باقرخان دختری باقی ماند. سالار ملّی لقبی است که مردم تبریز در جریان مبارزات به باقرخان دادند و بعدها انجمن ایالتی آذربایجان به آن رسمیت بخشید.

---

منابع :
(1) اسماعیل امیرخیزی ، قیام آذربایجان و ستارخان ، تبریز 1339 ش ، مواضع مختلف ؛
(2) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، تهران 1357 ش ؛
(3) احمد بشیری ، کتاب آبی ، تهران 1362ـ1369 ش ، ج 2، ص 489، 493، ج 3، ص 556، 558ـ559، 646، 701، 749، ج 4، ص 814، 819، 824، 827، 906، 919، 928؛
(4) محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ، تهران 1357ـ1363 ش ، ج 1، ص 5؛
(5) حسن تقی زاده ، خطابة آقای سیدحسن تقی زاده مشتمل برشمه ای از تاریخ اوایل انقلاب مشروطیّت ایران ، تهران 1338 ش ، ص 97ـ98، 109؛
(6) محمد قزوینی ، «وفیات معاصرین »، یادگار ، سال 5، ش 1 و 2 (مهرماه 1327 ش )، ص 92ـ95؛
(7) احمد کسروی ، تاریخ مشروطة ایران ، تهران 1319ـ1321 ش ؛
(8) ص 771، 778، 780، 791، 808، 815؛
(9) همو، تاریخ هیجده سالة آذربایجان ، تهران 1333 ش ، ص 48، 107، 111، 137ـ146؛
(10) مهدی ملک زاده ، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، تهران 1327ـ1335 ش ، ج 6، ص 188ـ192؛
(11) عبدالحسین نوایی ، فتح تهران : گوشه هایی از تاریخ مشروطیت ایران ، تهران 1356 ش ، ص 178ـ193؛
(12) مهدیقلی هدایت ، خاطرات و خطرات ، تهران 1330 ش ؛
همو، گزارش ایران ، تهران 1363 ش ، ص 234، 258،

Edward Browne, The Persian Revolution of 1905-1909, London 1910, 441-442, Firouz Kazemzadeh, Russia

and Britain in Persia (1864-1914) , New Haven 1968,

(13) 533, 570-571.

/ جواد شیخ الاسلامی /

تصاویر این مدخل:
باقرخان منبع:دفتر پژوهشهای فرهنگی