پسته شامی (بادام زمینی ) ، دانه های بوتة علفی یکساله ای به نام علمیِ L. Arachis hypogaea از تیرة پروانه آسایان ، که در ایران آن را «پستة زمینی » (ترجمة لفظیِ pistache de terre فرانسوی )، «بادام کوهی » (در یزد؛ پورداود، ص 182) و، بویژه ، «بادام زمینی » نیز می نامند، و در عربی فُول سُودانی (لفظاً «باقلای سودانی »)، الفول السِنّاری (به همان معنی ؛ عیسی ، ص 19، ش 11)، و در سوریه (به گزارش پورداود، همانجا) فُستُق العَبید نام دارد.

بادام زمینی در بیشتر نواحی استوایی ، زیراستوایی و حتی معتدل جهان کاشته می شود. خاستگاه اصلی آن

محتملاً شرق امریکای جنوبی (برزیل ) بوده است ، که در آنجا هنوز گونه های خودروی عدیدی از آن وجود دارد. بومیان پرو نخستین زارعان بادام زمینی در حدود 3000ـ2000 سال پیش از میلاد بودند. محتملاً پرتغالیها در سدة دهم / شانزدهم این گیاه را از برزیل به غرب افریقا و سپس به ساحل شرقی افریقا و نیز به هند بردند. این گیاه از ساحل غربی امریکای جنوبی نیز به آسیا (بویژه چین و هند) و از آنجا به افریقا برده شده است (ویس ، ص 100؛ نام هندی این میوه ، «چینی بادام »، حاکی از ورود آن به هند از طریق چین است ). قدیمترین مورد مستند ورود آن به ایران گزارش پورداود است (همانجا)، که دانه هایی که وی از بیروت آورده بود در 1289 ش به طور آزمایشی در روستای آتشگاه از توابع رشت کاشته شد.

دو گونه گیاه بادام زمینی بیشتر از دیگر گونه ها کاشته می شود: گونة ایستاده با ساقة اصلیِ قائم به بلندی بیست تا هفتاد سانتیمتر، و گونة خوابیده با ساقة اصلی به درازای حدود بیست سانتیمتر و شاخه های خزندة متعدد (ویس ، همانجا). زمان کاشت (بویژه در گیلان ) نیمة اول اردیبهشت و همزمان با احداث خزانة برنج است (خیری ، ص 16ـ17). بادام زمینی یکی از موارد معدود پدیدة شگرف «زمین میوگی » (تشکّل یا نضج میوه در زیر خاک ) است : پس از لقاح ، گلهای زایای این گیاه بتدریج پژمرده می شوند، دُمگلهای آنها ستبر و دراز و به سوی زمین متمایل می گردند و تخمدانها را با فشار به درون خاک می رانند؛ میوه ها (دانه ها) در درون نیامهای چوبی معمولاً در عمق سه تا ده سانتیمتری در زیر خاک و به موازات سطح زمین تشکیل می یابند و می رسند. هر نیام حاوی دو تا چهار دانه (و گاهی بیشتر) است (ویس ، ص 133ـ136). بادام زمینی را در شمال ایران در حدود ماهِ مهر برداشت می کنند (خیری ، ص 23). کشت این گیاه ، علاوه بر گیلان ، در نواحی پنبه کاری گرگان و دشت ، در خوزستان و بعض نقاط دیگر مورد توجه واقع شده است (احمدی ، ص 22).







بادام زمینی حاوی 40 تا 45% روغن و 20 تا 25% پروتئین است (برای وصف مشروح ترکیب شیمیایی بادام زمینی رجوع کنید به زرگری ، ج 1، ص 624ـ627). مغزهای دو لَپّه ای بادام زمینی را خام یا بوداده می خورند. فرآوردة دیگر، اصطلاحاً «کَرة بادام زمینی »، خمیرِکَره مانند دانه های بوداده ، از اقلام مهم بازرگانی است ؛ ولی مهمترین مصرف بادام زمینی تهیة روغن خوراکی است . جنس نامرغوب این روغن در صابون پزی و نیز برای روغنکاری ماشینها به کار می رود. از تفالة دانه ها پس از روغنکشی ، برای خوراک دامها و برای نئوپان سازی استفاده می کنند. پس از برداشت دانه ها، بوته ها نیز همچون علوفه مصرف دارد (ویس ، ص 575؛ یثربی ، ص 26؛ > دایرة المعارف کُلُمبیا < ، ذیل "peanut" ).

بادام زمینی یکی از گیاهان مهم کشاورزی جهان ، و قارة آسیا مهمترین تولید کنندة آن است (برای آگاهی از میزان تولید آن براساس آمار سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد برای چند منطقة مهم تولید جهانی آن رجوع کنید به جدول 1 و برای آگاهی از میزان تولید آن در چند کشور اسلامی بر همان اساس رجوع کنید به جدول 2). صدور بادام زمینی به عنوان یکی از اقلام صادراتی کشاورزی ایران در سالهای مختلف دچار تغییر فراوان می شود؛ مثلاً، در 1366ـ1376 ش ، حجم صدور آن از 20 تن در 1366 ش به کمتر از یک ششم تن در 1374 ش کاهش یافته و سپس در 1376 ش دوباره به 20 تن رسیده است (ایران . وزارت کشاورزی ، ص 172). در همین دوره ، ایران سالانه مقدار زیادی تفالة بادام زمینی (بویژه برای خوراک دام ) وارد کرده است ، که از 39 تن در 1374 ش تا 399 ، 9 تن در 1375 ش متغیر بوده است (همان ، ص 151).

---

منابع :
(1) محمدرضا احمدی ، «کشت بادام زمینی در مناطق خشک »، زیتون ، ش 119 (فروردین و اردیبهشت 1373)؛
(2) ایران . وزارت کشاورزی . معاونت برنامه ریزی و بودجه . ادارة کل آمار و اطلاعات ، بانک اطلاعات کشاورزی ایران ، تهران 1377 ش ؛
(3) ابراهیم پورداود، هرمزدنامه ، تهران 1331 ش ؛
(4) حسین خیری ، نشریة بادام زمینی ، تهران : سازمان ترویج کشاورزی ، 1366 ش ؛
(5) علی زرگری ، گیاهان داروئی ، ج 1، تهران 1366 ش ؛
(6) هادی یثربی ، «بادام زمینی »، مجلة ماهانة مدرسة عالی فلاحت کرج ، ش 5، 6 (تیر و مرداد 1313)؛


(7) The Columbia encyclopedia , 3rd ed., New York 1967;
(8) Food and Agriculture Organization, FAO production yearbook , vol. 52: 1998 , Rome 1999;
(9) Ahmed Issa, Dictionnaire des noms des plantes ... , Cairo 1930;
(10) E. A. Weiss, Oilseed crops, U.S.A.: Longman, 1983.

/ بهمن مؤذن فردوسی و هوشنگ اعلم /