پریشان ، عبدالهادی داوی ،آزادیخواه ،مشروطه طلب ، سیاستمدار، ادیب و شاعر معاصر افغانستان . نیاکان او همگی عالم و طبیب بودند. پدرش ، عبدالاحد، به طبابت و تجارت اشتغال داشت و پس از آنکه سردار عبدالقدوس خان ، اعتمادالدوله ، را هنگام توقف در ارزگان معالجه کرد، به فرمان امیرعبدالرحمان خان (حک : 1297ـ 1319) طبیب دربار شد و از قندهار به کابل آمد. عبدالهادی در 1274 ش در محلة باغ علیمردان خان کابل زاده شد. دروس مقدماتی و ابتدایی را در خانه فراگرفت و سپس در دبیرستان حبیبیه به ادامة تحصیل پرداخت (حنیف بلخی ، ص 185). در سال 1291 ش به دستور عنایت الله خان معین السلطنه (1267ـ1319 ش ) به نویسندگان سراج الاخبار افغانیه که محمود طرزی * سردبیر آن بود پیوست . بعداز واقعة سوءقصد ناکام به جان امیر حبیب الله خان (حک : 1319ـ1337) با گروهی از مشروطه خواهان ، شاعران و نویسندگان به زندان افتاد (همان ، ص 186؛ حبیبی ، ص 130؛ آسوده ، ص 187). پریشان در زندگینامه اش علت زندانی شدن خود را انتشار مخمس مشهور «بدنبود» یا «کلة مستت » می داند (حنیف بلخی ، ص 186، 188ـ190)، اما دیگران علت آن را همکاری با عبدالرحمان لودین و دیگر مشروطه خواهان دانسته اند (غبار، ج 2، ص 41؛ حبیبی ، همانجا؛ آسوده ، ص 183). پریشان پس از هفت ماه به فرمان امیرامان الله خان (حک : 1297ـ1307 ش ) از زندان رها شد. در 1298 ش مدیر نشریة جدیدالتأسیس امان افغان شد (غبار، ج 1، ص 725؛ حبیبی ، ص 131؛ خسته ، ص 84؛ حنیف بلخی ، ص 186)، از آن پس ، در مشاغل گوناگون خدمت کرد: سفیر فوق العادة افغانستان در بخارا (1299 ش )، عضو هیئت مذاکرات استقلال افغانستان در مَسوری هند (1299 ش )، عضو هیئت مذاکرات استقلال در کابل (1299ـ1300 ش )، مدیر شعبة هند و اروپای وزارت خارجه (1300 ش )، مستشار دوم وزارت خارجه (1301 ش )، رئیس هیئت تحقیقة استقلال بخارا (1302 ش )، وزیرمختار افغانستان در لندن (1302ـ1305 ش ) و وزیر تجارت (1305ـ1307 ش )؛ سپس به دلیل مخالفت با اصلاحات غرب گرایانة امان الله خان ، از جمله کشف حجاب ، استعفا کرد (حبیبی ، همانجا؛ حنیف بلخی ، ص 186؛ آسوده ، ص 185ـ 187).

پس از سقوط امان الله خان به عضویت در هیئت حاکمة دولت حبیب الله کَلَکانی (حک : 1307ـ 1308 ش ) دعوت شد که به بهانة بیماری نپذیرفت و به زندان افتاد. پس از رهایی از راه هند به قندهار رفت و به امیرامان الله خان پیوست (حنیف بلخی ، ص 186ـ187). در 1308 ش به دعوت محمد نادرشاه به کابل رفت و تا 1311 ش وزیرمختار افغانستان در برلین بود. پس از استعفا به کابل آمد و عضو افتخاری انجمن ادبی شد (حبیبی ؛ خسته ؛ غبار، همانجاها؛ حنیف بلخی ، ص 187). پس از ترور محمد نادرشاه در 1312 ش سیزده سال در زندان به سر آورد (حنیف بلخی ، همانجا). پس از رهایی ، در 1327 ش سرمنشی مخصوص محمد ظاهرشاه (حک :1312ـ1352 ش ) شد. در انتخابات مجلس شورای ملی (1328 ش ) با حمایت حکومت به مجلس رفت و به ریاست مجلس رسید (غبار، ج 2، ص 261ـ 262؛ فرهنگ ، ج 1، قسمت 2، ص 661ـ662؛ حبیبی ، همانجا). پریشان در 1343 ش از اعضای کمیتة 28 نفرة مطالعة قانون اساسی جدید کشور بود که این قانون را پیش از عرضه به لُویه جِرگه (مجلس اعلای نمایندگان قبایل ) بررسی می کردند (فرهنگ ، ج 1، قسمت 2، ص 719ـ721). او خود سالهای اشتغالش در مقامات و مناصب رسمی و دولتی را شصت سال ذکر کرده است (حنیف بلخی ، ص 188). داوی در 1361 ش درگذشت .

آثار و اشعار پریشان از آنگاه که در جوانی به سراج الاخبار پیوست در آن روزنامه و در نشریة امان افغان و سایر مطبوعات افغانستان انتشار می یافت (صدقی ، ص 37؛ آسوده ، ص 182، 185). پریشان را از شاعران و نویسندگان متجدد، آزادیخواه ، حساس و دردمند افغانستان دانسته اند (غبار، ج 1، ص 725؛ صدقی ، همانجا؛ ژوبِل ، ص 63؛ حبیبی ، ص 128ـ 129). حبیبی او را شاگرد محمود طرزی می داند و طرزی ، پریشان و عبدالرحمان لودین را دو شهبال خود می خواند (حبیبی ، ص 105،128). پریشان را در نهضت ادبی و فکری جدید پس از طرزی قرار می دهند و شیوة سخن گفتن او را در آهستگی ، سنجیدگی و متانت به محمود طرزی مانند می کنند (همان ، ص 128ـ129).

پریشان خود را در شعر شاگرد مولوی محمد سرور واصف (متوفی 1327)، قاری ملک الشعرا و عبدالغفور خان ندیم (129ـ1334) می دانست (حنیف بلخی ، ص 188). وی نخست به شیوة شاعران دورة سلجوقی و خوارزمشاهی شعر می سرود و مجموعة پریشان اینگونه اشعار او را دربر دارد. بعدها تغییر روش داد و در گروه شاعران متجدد قرار گرفت ؛ نغمات عنوان اشعار این دورة اوست (خسته ، ص 84ـ85). به زبانهای دری و پشتو شعر می سرود و می نوشت و انگلیسی ، عربی ، اردو و ترکی را در حد خواندن و نوشتن می دانست (همانجا؛ حنیف بلخی ، همانجا). به محمد اقبال لاهوری ، اشعار و افکار او علاقة بسیار داشت ؛ ترجمة منظوم دری اشعار اردوی اقبال ، ازین علاقه نشان دارد.

آثار پریشان ، علاوه بر دو اثر یادشده ، عبارت اند از: تجارت شمالی ؛ عبرت نامه ؛ غیاصه ، شامل لغات عربی رایج در زبان پشتو که مجموعه ای منظوم است ؛ گلخانه ، برگزیدة شعر و نثر قدما و معاصران ، بعلاوة دیده ها و شنیده ها و نوادر افکار خود او؛ رجال وطن ، شرح حال و آثار برخی از مشاهیر افغانستان ؛ کلیات اشعار ؛ سفر الاسفار ؛ در اندونزیا ؛ سفرنامه ؛ مجموعة مقالات و خطابه ها ؛ زندگینامه (در پنج صفحه )؛ زما رسول پاک (کابل )، ترجمة پشتوی کتاب پیغمبر اسلام تألیف عبدالمجید قرشی به اردو؛ لآلی ریخته ، ترجمة اشعار اردوی اقبال لاهوری به شعر دری با رعایت وزن و قافیة اشعار اقبال .

---

منابع :
(1) عزیز آسوده ، سیمای معاصران ، کابل 1369 ش ؛
(2) عبدالحی حبیبی ، جنبش مشروطیت در افغانستان ، پیشاور 1364 ش ؛
(3) محمدحنیف حنیف بلخی ، پرطاووس ، یا، شعر فارسی در آریانا، کابل 1364 ش ؛
(4) خال محمد خسته ، معاصرین سخنور، کابل 1339 ش ؛
(5) محمد حیدر ژوبل ، نگاهی به ادبیات معاصر در افغانستان ، کابل 1337 ش ؛
(6) محمدعثمان صدقی ، سیر ادب در افغانستان : اجمال تطور ادبی در عصر حاضر ، کابل 1340 ش ؛
(7) غلام محمد غبار، افغانستان در مسیر تاریخ ، ج 1، قم 1359 ش ، ج 2، چاپ حشمت خلیل غبار، ویرجینیا 1999؛
(8) میرمحمد صدیق فرهنگ ، افغانستان در پنج قرن اخیر ، قم 1374 ش .

/ محمد سرور مولایی /