responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2666

 

پَتِشخوارگر (در پهلوی ساسانی ، r-gar ¦ a w x § is d Pat/ ، لفظاً، «گَرِ ( کوهِ/ کوهستانِ ) پَتشخوار»)، در جغرافیای تاریخی ایران ، جاینامی با مرزهای نامشخّص و متغیّر، در وسیعترین گسترة تاریخی آن محتملاً کمابیش منطبق با ناحیة کوهستانی ولایات شمالی ایران کنونی ــ از آذربایجان تا گرگان و شمال خراسان .

پیشینه . مدارکی در بارة قدمت این جاینام به زبانهای فارسی باستان (دورة هخامنشی )، اَکّدی و یونانی وجود دارد، این چنین :

1) در فارسی باستان . واژة پاتِشهُوَرِش § uvaris h § tis ¦ pa (به معنای پاتشهُوَرَای ( = از اهلِ پاتشهُوَرَ ) ) که یک بار در بازمانده های فارسی باستان به کار رفته است (کنت ، ص 109، 195): در سنگنوشتة سه زبانة داریوش اول ، شاه هخامنشی (ح : 550ـ486 ق م )، در نقش رستم (فارس )، به عنوان صفتی نِسْبی / قومی برای نام نیزه بُردار داریوش ، گَئوبَرُوَ (که مورخان یونانی او را به صورت گُبریاس ذکر کرده اند؛ رجوع کنید به گاوْباره * ).

2) در زبان اکّدی . برابر اکّدی این واژه در کتیبة مذکور § -hu-va-ris § pa-id-di-is است . صورت دیگری از این جاینام در زبانهای سامی باستانی ، واژة آشوریِ -ar-ra § pa-tu-us است که اَسَرحَدون ، پادشاه آشور (681ـ 668 یا 675 ق م )، آن را در اشاره به ناحیه ای (در ایران کنونی ) به کار برده و هرتسفلد آن را قدیمترین وصف ناحیة مورد بحث دانسته است (ص 233). وصف مزبور این است : « -ar-ra § pa-tu-us ناحیه ای ( است ) در حوالی کویر نمک در اقصای سرزمین ماد...، در پای بیکینی ، ( یعنی ) کوهِ ( متشکل از ) سنگهای آبی رنگ ، که هیچیک از شاهْپدرانِ من به خاکِ آن گام ننهاده بود». شاه آشور در توضیح بیکینی می گوید: «کوهستانِ ukunu است ( یعنی ) آنجا که سنگ لاجوردْگون حاصل می شود» (به نقل و ترجمة هرتسفلد، همانجا). خود هرتسفلد گمان کرده که بیکینی « ( کوه ) دماوند در ra ¦ hva § Patis است ، که فیروزکوه در جَنبِ آن واقع است » (همانجا؛ نیز رجوع کنید به ادامة مقاله ).

3) در منابع یونانی . برابر یونانی پاتِشهُوَرش در کتیبة مذکور، pateisxoreis است ، که با نامهایی که جغرافیانگار یونانی ، استرابون (ح 63 ق م ـ 24 م ) در > جغرافیا < ی خود برای ناحیة مزبور ذکر کرده ( رجوع کنید به ج 5، کتاب 11، بخش 8، بند 1، ص 256ـ259)، یعنی ras Paraxoa (یا Pateisxoreis )، انطباق دارد. ظاهراً نخستین کسی که ارتباط واژگانی این دو جاینام فارسی باستان و یونانی را دریافت راولینسن ، کاشف کلید قرائت خطهای سنگنوشته های بیستون ، بود ( رجوع کنید به ویندیشمان ، ص 8).

4) در نوشته های فارسی میانة ساسانی . چند صورتِ اندکی دیگرگون از جاینام r ¦ a w x § Patis در بعض آثار پهلوی ساسانی که در دورة اسلامی نوشته شده و ادامه گر سنّت ها و معتقدات دورة پیش از اسلام است ، یافت می شود، مثلاً r ¦ a w x § as d Pa در بُندَهِش (آوانگاری و ترجمة انکلساریا ، با عنوان زَنْد آکاسیه ؛
فصل 9، بند 3، ص 92ـ93). مطابقت این صورتهای فارسی میانه با § uaris h § tis ¦ Pa کتیبة نقش رستم چندان آشکار است که حتی در 1863 اشپیگل این واقعیت را ذکر کرده ( رجوع کنید به ویندیشمان ، همانجا) و نولدکه در 1879 مطابقت هر دو را با Patisxoreis استرابون پذیرفته بود ( کارنامة اردشیر بابکان ، ترجمة آلمانی ، ص 47، پانویس 2؛
نیز رجوع کنید به ایراد نادرست دارمستتر به این نظرِ نولدکه ، ج 2، ص 85).

) -gar ) r ¦ a w x § r/ Patis ¦ a w x § Paris فارسی میانه در فارسی نو و نیز به صورتهای معرّب بازمانده است ، که اثر تعریب بیجا و تحریف در آنها دیده می شود، مثلاً: فدشوارگَر و فرشواذجَر/ گر ( در تاریخ ابن اسفندیار، و جز آن )، بدشوارجر/گر، پرشوار (در نامة تنسر )، برشوار ، و فرجوارجر (در کارنامة اردشیر بابکان ، چاپ مشکور، ص 232).

مدلول جغرافیایی و اشتقاق جاینام پتشخوار . متخصصان زبانهای ایرانی قدیم نظرهای گوناگونی دربارة اشتقاق جاینام پتشخوار فارسی میانه یا، در واقع ، پاتِشْهُوَرِشِ فارسی باستان اظهار کرده اند، که مهمترین آنها را ذکر می کنیم . به عقیدة مِیّه ، این واژة فارسی باستان «یک نام خانوادگی است ... مشتق از ( جاینام مفروضِ ) (x)uvara- § patis *» (ص 40، 171)، و به نظر کِنْت ، این صفتی است راجع به «جاینامی ناشناخته » (ص 57)، شاید لفظاً به معنایِ «از ( اَهلِ ) دشتِ ( واقع در ) جلو کوههای Hvara » (ص 195). ابن اسفندیار، دو ریشه شناسی عامیانه برای پتشخوار(گر) نقل یا جعل کرده است (ج 1، ص 56): «معنی فرشواز ( کذا ) آن است که ' باش خوار ، اَیْ ' عِشْ سالماً صالحاً ، » (دیگری چندان سخیف است که خود ابن اسفندیار آن را مردود دانسته است ). اما توضیح او در بارة واژة گَر (معرَّب آن ، جَر ) درست است : «به حُکم آن که جَر به لغتِ قدیم ، کوهستان باشد که بر او کِشت توان کرد...، سوخرائیان را در قدیم ، لقب جَرشاه بود، یعنی مَلِک الجِبال » (همانجا).

مفهوم و محتوای جغرافیایی (x)uvara- § Patis */ پَتشخوار تحوّل شگفت انگیز و رازآمیزی در گذر زمانیِ بس دراز داشته ، که ، بنا بر مدارک بازمانده ، چنین بوده است :

1) قدیمترین وصف مذکور این ناحیه در منشور اسرحدون ، که گنگ و مبهم است .

2) در منابع دینی ـ اساطیری ایران پیش از اسلام . در بُندَهِش / بُندَهِشْن ، کتابی به زبان پهلوی که حاوی اساطیری نیز دربارة کرة زمین است و تحریر موجود آن را موبدی به نام «فَرّبَی ، معروف به جادَگیه ، پسر اَشْوَهِشت » پس از غلبة عرب بر ایرانشهر بر اساس مضامین پراکنده در اوستا و سنّتهای شفاهی ایران پیش از اسلام انجام داده است (در بارة چندی و چونی این مآخذ رجوع کنید به کریستن سن ، ص 47؛
ایرانیکا ، مقالة «بندهش »)، در فصل 9 (دربارة کوهها؛
چاپ مذکور انکلساریا، همانجا؛
ترجمة بهار، ص 71ـ73) ذکرِ«پَذَشْخوار» همچون یکی از 2244 کوهی که «از البرز فَراز رُسْتَند»(!) رفته و لقبی برای آن آورده شده است ، " f ¦ "mahist-andar-xwarrah ko (به شیوة آوانگاری مک کنزی در > فرهنگ مختصر پهلوی < )، لفظاً به معنای «بزرگترین کوه دَر ( = از حیثِ ) فَرَّه » ( رجوع کنید به ترجمة نادرست و نامفهوم بهار، ص 71)، که دلالت بر تقدّس این کوه یا ناحیه نزد ایرانیان باستان دارد. به سبب ابهام این سخن ، ظاهراً خودِ جادَگیه سپس (فصل 9، بند20، ص 96ـ97؛
ترجمة بهار، ص 72) چنین افزوده است : «کوه پذشخوارگر... در تبرستان و گیلان و آن کُسْت ( = ناحیه ) است ». در بندهش شواهد دیگری هم حاکی از مقام ویژة پتشخوارگر در افسانه های دینی ـ ملّی باستانی ایران یافت می شود: در فصل 33 (در بارة «گَزَند»هایی که در هر هزاره به ایرانشهر رسیده و خواهد رسید)، گفته شده که ، در هزارة سوم ، «افراسیاب ( تورانی ) آمد و منوچهر ( شاه ) و ایرانیان را در پذشخوار سُپوخت ( = مغلوب کرد ) و آنها را با بیماری و نیاز و بَسْمَرگی ( شاید = بیماری همه گیر، اِپیدمی ) از میان بُرد و پسران منوچهر را کُشت » (بند 5، ص 272ـ273؛
ترجمة بهار، ص 139؛
نیز

رجوع کنید به تکرار این موضوع در فصل 35، بند 23، ص 296ـ297؛
ترجمة بهار، ص 150)؛
در پیش بینی بَلایای هزارة چهارم ، اشارة گنگ و نامفهومی هست به «مردِ بدی ( که ) از کُسْتِ خراسان خواهد آمد و پذشخواریان را خواهدسپوخت و چند سالی دُش پادشاهی ( پادشاهی بد یا ستمکارانه ) خواهد کرد» (فصل 33، بند25، ص 278ـ279؛
ترجمة بهار، ص 141)؛
در فصل 35 (در بارة سلسلة انساب کیانیان ) گفته شده (بند 50، ص 300ـ301؛
ترجمة نامفهوم بهار، ص 151) که سام ، در وقت تقسیم کشور و مناصب و مسئولیتها میان سه پسر خود، «شاهیِ پذشخوارگر» و سرپرستی بعض امور را به «ماریندَ» محوّل کرد.

3) وصف این ناحیه در جغرافیای استرابون ، که همروزگار با فرمانروایی اشکانیان در ایران بوده ، بسیار دقیقتر از وصف اسرحدون است (همانجا): «از ( کرانة ) دریای هیرکانی ( = دریای خزر ) که به سوی شرق بروند، در طرف راست ، کوههایی است که یونانیها تاورُس می نامند ( کذا؛
منظور استرابون در اینجا سلسلة کوههای البرز و هندوکش کنونی است ) و تا هند امتداد دارد... در بخشهای شمالی این کوهستان ، نخست گِلا ها ( رجوع کنید به گیلان * ) ، کادوسی ها، و آمَرد/ آمارد ها ( رجوع کنید به آمُل * ) ... و بعضِ هیرکانیاییها ( = گرگانیها؛
رجوع کنید به گرگان * ) سکونت دارند، و پس از آنان ، طایفه های پارتیان ( = اشکانیان ) و مَرگیانائیان ( مَرگیانا یا مَرغیانا= ایالت مَرو باستان ) و آری ها ( = بومیان ایالت هَرات * باستان ) . سپس ( باز هم ) که به سوی شرق و رود اُخُس ( = شاید رود اَترِک ؟ ) پیش بروند، به بیابانی می رسند که رودِ سارنیوس آن را از هیرکانیا جدا می کند. کوهستانی که از ارمنستان تا این نقطه ، یا به فاصلة کمی از آن ، امتداد دارد ras Paraxoؤ ( پَرَخوآثْرَس ) نام دارد». بطلمیوس * ، اخترشناس و جغرافیادان نامدار یونانی (رونقش از حدود 127 تا 141 یا 151 میلادی در اسکندریه )، نیز «کوههای ras Paraxoa » را ذکر کرده و آنها را در غرب ناحیة ری قرار داده است (ص 134 و «نقشة

پنجم آسیا»؛
نیز رجوع کنید به توضیح مارکوارت در بارة اشتباههای بطلمیوس در ارتباط با موقعیت این کوهستان ، مقدمه ، ص 18ـ 19). مقایسة وصف ابن اسفندیار از وسعت «فرشواذگر» (به نقل از مأخذی نامذکور)، که تحدید حدود آن را به منوچهر اساطیری نسبت داده ، درخور ملاحظه است : «حدّ فرشواذگر آذربایجان و سر ( ؟ ) و طبرستان و گیل و دیلم و ری و قومِش و دامغان و گرگان باشد، و اوّل کسی که این حدّ پدید کرد منوچهر شاه بود» (همانجا؛
دربارة منوچهر و پتشخوارگر و بازپس گیری آن از افراسیاب رجوع کنید به > مینوی خرد < ، فصل 27، بند 44؛
چاپ و ترجمة وِسْت ، ص 158).

در بارة دورة اشکانی و ساسانی ، یک سند واژگانی تاریخی در دست است : در کتیبة شاپور اول ساسانی (241ـ272 میلادی ) در «کَعْبة زردشت » (در فارس )، که در حدود 263 میلادی نگاشته شده است ، این جاینام به صورت فارسی میانة اشکانی / پارتی WR' ¤ wr T ¤ h § prys («کوهِ پَرِشْخوار») و یونانی محرّف pressour oros آمده است (به نقل هنینگ ، ص 40، و نیبرگ ، بخش 2، ص 157، واژة rgar ¦ a u x § Patis ). هنینگ استدلال کرده است (تعلیقات بر ترجمة انگلیسی نامة تنسر ، ص 30) که ، از لحاظ تطابقهای آوایی میان زبانهای هند و اروپایی ، «این دو شکلِ واژه ( یعنی ، جاینام پارتی مذکور و ras Paraxoa استرابون ) تفاوت بزرگی ندارند».

4) مؤلف ناشناختة > شهرستانهای ایرانشهر < (تألیف آن در حدود 754ـ 755 میلادی ) «بیست شهر ( را ) که در پتشخوارگر ساخته شده ( بودند ) » ذکر کرده بوده است (بند 28، ص 15)، که ، افسوس ، به سبب افتادگی در متن ، نام این شهرها که می توانست ما را در تحدید گسترة جغرافیایی این منطقه یاری کُند، از میان رفته است .

5) قدیمترین نشان مستند تنزّل گسترة پتشخوارگر شاید در نامة رسمی تَنْسَر، موبدِ موبدان روزگار اردشیر بابکان (241ـ226 ق م ) به گُشْنَسْپ (معرّب آن ، جُسْنَسْف )، یکی از ملوک الطوایف آن روزگار، باشد، که حدود فرمانروایی گشنسب در آن چنین آمده است (به نقل ابن اسفندیار، ج 1، ص 15): «شاه و شاهزادة طبرستان و فدشخوارگر و جیلان و دیلمان و رویان و دُنباوَند ( = دماوند ) ». بدینسان ، اگر برگردان فارسی ابن اسفندیار از ترجمة عربی ابن مُقَفَّع (متوفی 142) از نامة تنسر (به زبان پهلوی ) درست و درخور اعتماد باشد، می توان استنباط کرد که در آن زمان ، این جاینام به ناحیة بسیار محدودی ، در عداد طبرستان و دیلمان و دماوند، اطلاق می شده است . مؤید این گمان ، نوشتة پیشین ابن اسفندیار (ج 1، ص 14) است که «اَجداد او ( = گشنسپ ) از نایبان اسکندر ( = سلوکیها ) به قهر و غلبه ، زمین فدشوارگر بازسِتَده بودند»، یعنی در دوره ای که این منطقه وسعتِ استرابونی خود (شامل همة نواحی مذکور در عنوان گشنسپ ) را می داشت .

6) در سنگنوشتة مذکورِ شاپور اول نیز عبارت «و همة پتشخوارگر، ماد، گرگان ، مَرو و هرات » (به نقل از تعلیقات هنینگ بر ترجمة انگلیسی نامة تنسر ، همانجا) نشان می دهد که ناحیة وسیع هیرکانیای باستان ، و نواحی مَرو (مَرغیانا) و هرات (آریا) از شمول جغرافیایی استرابونی خارج شده بوده است .

7) نگارندة رُمان نیمه تاریخی کارنامة اردشیر بابکان ، که محتملاً در اواخر دورة ساسانی نوشته شده است ، پدشخوارگر (در ترجمة باقری ، ص 38، پدشخوارگر به ناروا به «طبرستان » برگردانده شده ) را در عدادِ «ری و دماوند و دیلمان » ذکر کرده است ، که اَردَوان چهارم ، واپسین شاه اشکانی ، از آنها سپاهی و آذوقه برای رویارویی جنگی با اردشیر خواسته بود. اگر این گزارش افسانه نباشد، می نمایاند که در زمان نگارش این «کارنامه »، لا اقل نواحی دیلمان و دماوند مشمول گسترة جغرافیایی «کلاسیک » پتشخوارگر نبوده است .

8) ابن خُرداذبه ، جغرافیدان (متوفی 300)، ایرانی نژاد و یکی از قدیمترین جغرافیدانان عربی نویس (سدة سوم )، که پدرش در زمان خلافت مأمونِ عباسی چندی حاکم طبرستان و مقام رسمی خودش در دورة خلیفه المتعمد «صاحب البَرید و الخَبَر» (= رئیس ( سازمان ) پُست و خبررسانی ) بوده و، بالتَّبَع ، از جغرافیای سیاسی جهان شناخته شدة آن روزگار، بویژه قلمرو خلافت ، اطلاعاتِ مفروضاً درست و دقیقی داشت ، در وصف «رُبع شمالی » ایران در کتاب المسالک و الممالک (ص 118ـ 119) چنین نوشته است : «...این حَیّز ( = منطقه ، گُستره ) شامل ارمنستان ، آذربایجان ، ری ، دُماوند ( = دماوند ) ... طبرستان ، رویان ، آمل ، ساریه ، شالوس ، لارِز، شِرِّز، طَمیس ، دَهستان ، کَلار، جیلان و بَدشوارجر است ، و شاه طبرستان و جیلان و بدشوارجر ( در قدیم ) عنوان ' جیلِ جیلانِ خراسان ، ( داشت ) .» بدینسان ، به تفصیل ابن خرداذبه ، گسترة جغرافیایی پتشخوارگر باز هم محدودتر شده و به مرتبة بخش نسبتاً کوچکی چون آمل و دماوند و چالوس تنزّل کرده بود.

9) در آثار جغرافیانگارانِ پس از ابن خرداذبه (از جمله ، بلاذُری ، ابن فقیه ، ابن رُستَه ، یعقوبی ، ابو زید بلخی ، اصطخری ، و مؤلف حدود العالم )، دیگر اسمی از پتشخوارگر بُرده نشده است ؛
به بیان دیگر، این جاینام و مدلول جغرافیایی آن محتملاً در حدود اواخر سدة سوم یا اوایل سدة چهارم ، فراموش شد.

ریشه شناسی پتشخوار . این جاینامِ پهلَوی آشکارا مرکّب از دو جزءِ پَتِش ـ و خوار/ r ¦ xwa است . پَتِش ـ (و دیگر صورتهای محرّفِ مذکورِ آن )، به معنایِ «در جلویِ/ پیشِ ـ » (نیبرگ ، ج 2، ص 156ـ157)، از § patis فارسی باستان (خویشاوند با § paitis اوستایی ) به معنای «در جهتِ/ به سویِ ـ » (بارتولومه ، ستون 835) می آید. لذا، این جاینام لفظاً به معنای « ( واقع ) در جلوِ/ به سویِ خوار» است .

در بارة خوار (یا، در واقع ، (h)uara */ hvara */ huvara * > ra ¦ sua *) به عنوان یک جاینام و مطابقت آن با جایی یا ناحیه ای واقعی در قدیم یا در روزگار ما، بعض دانشمندان نظرهای مختلفی اظهار کرده اند، که مهمترین آنها را به اختصار در اینجا ذکر می کنیم (برای تفصیل و نقد همة نظرهای گوناگون رجوع کنید به اعلم ، ص 206ـ214؛
ریشه شناسیهای عامیانة ابن اسفندیار و گردآورندة بندهش ، مذکور در بالا، را تکرار و آنِ برزگر ( ج 1، ص 128 ) را ذکر نخواهیم کرد).

1) دُشخوارگر ، شکل کوته شدة نادرستی از پَدِشخوارگر ، که در بعض متنها (مثلاً، متنی از بندهش که یوستی چاپ و ترجمه کرده ، و در دَبستان المذاهب ( ج 1، ص 270 ) ، که یوستی به آن ارجاع کرده ) و دُشوارگر که در بعض فرهنگها وارد شده (مثلاً، در برهان قاطع ، زیر همین واژه ) منشأ ریشه شناسی نادرستی شده اند: به تعبیر یوستی در ترجمة آلمانی بندهش (ص 148)، دشخوارگر یعنی «گَرِ ( = کوهِ ) صعب العبور/ صعب الوصول » (قس واژة r ¦ (x)wa § dus پهلوی < دشوار ِ فارسی نو).

2) مارکوارت (مقدمه ، ص 17 و بعد) مطابقت واژگانی uvara h § patis *ی فارسی باستان و -ar-ra § Pa-tu-us ی اَکّدی را نپذیرفته و، در توضیحاتی آشفته و نامربوط ، می گوید که ایرانیان دامپرورِ ( مهاجر از آسیای میانه ؟ ) ، چون به این کوهستان یعنی کوههای واقع در ناحیة شرقی مجاور دربندِ/ دروازة خزر ، و چراگاههای پُرخِصْب و نعمت آن رسیدند....، آن را ra q ¦ xva ، به معنای «جای خِصْب و آسایش ، بهشت »، و حتی ra- q ¦ parahxva * یعنی «فراتر از خصب و نعمت معمولی » نامیدند ( ! ) . از سوی دیگر، مارکوارت " -xuvar- § Patis * " فارسی باستان را به معنای « ( واقع ) به سویِ/ رو به خور ( خور = خورشید ) )» دانسته است ( ! ) .

3) هرتسفلد (ص 183، پانویس 1)، پس از ردّ نظر مارکوارت ، خود اشتباه دیگری کرده -huvara */ ara w -x * ی مزبور را برابر با ra- ¦ hva * ( > ایرانی باستان ra- ¦ sva *) از «ریشة hvar- به معنای ' خوردن ، که ( مثلاً ) در § razmis ¦ hva ( = صورت قدیم جاینام خوارزم ) وجود دارد» دانسته است (دوشن ـ گیّومن ( ص 37ـ39 ) ، در ردّ این نظر هرتسفلد، می گوید که هیچ رابطه ای میان ra- ¦ hva *ی مزبور، به معنای «خوراک ، خوردن »، و جزء r/uvar ¦ hva در نام فارسی باستان خوارزم ، یعنی razmi ¦ Hva / Uvarazmiy وجود ندارد). اما، از سوی دیگر، هرتسفلد (ص 183) Xoؤra (صورت یونانی شدة جاینامی ایرانی ) را از منظومة > وصف زمین مسکونِ < دیونوسیوس پِری اِگِتس ، شاعر جغرافیادان یونانی (رونقش در 300 ق م ؟؛
رجوع کنید به پاولی ، ج 2، ستونهای 73ـ74) نقل کرده و آن را منطبق با r ¦ a w x فارسی میانه ( > ra- ¦ hva ی ایرانی باستان مفروض ) دانسته است ، و چنین استدلال کرده (همانجا): «ناحیة ( واقع ) بلافاصله در مشرق در بندِ خزر معروف ( بود ) و دیونوسیوس ( در منظومة مذکور ) آن را به درستی ' کلیدهای سرزمین آسیا ، وصف کرده است ، ( یعنی ) محلی که گُزیری از عبور از آن برای سفر از شمال شرقی ایران (خراسان ) به شمال غربی ایران (سرزمین ماد) ( نبود ) ... این جاینام ، ایرانی است ... و دلالت بر ناحیة ویژه ای دارد: ra' ¦ Hva ، و ' سلسلة کوه جلویِ ra' ¦ Hva ، ، ( یعنی ) دشت حاصلخیزِ ( گسترده ) در حاشیة ( شمالی ) کویر نمک و در پای کوه شامخ دماوند، ( یعنی همان ) پَدِشخوارگر یا بیکینی ». نگارندة این مقاله نظر اخیر هرتسفلد را درست تر و خِرَدپذیرتر از همة گمانها و نظریه های مذکور در بارة مفهوم و محل پَتِش ـ خوار ـ گر می داند. توضیح این که Xoؤra ی مذکور را بعضی به احتمال نزدیک به یقین منطبق با ناحیة خوار ( رجوع کنید به «بُلوک خوار»، «سَردرّة خوار»، «جلگة خوار» به گزارش اعتماد السلطنه ، ج 3، ص 346ـ360) و «دروازة خزر» را واقع در حوالی ایوان کی * کنونی دانسته اند، که هر دو، از حیث موقعیت و وضع ، با نوشتة جغرافیانگاران یونانی قدیم مطابقت دارد.


منابع :
(1) ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان ، چاپ عباس اقبال ، تهران ?( 1320 ش ) ؛
(2) ابن خرداذبه ، کتاب المسالک و الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(3) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، مطلع الشمس ، چاپ سنگی تهران 1301ـ1303؛
(4) اردشیر برزگر، تاریخ تبرستان پیش از اسلام ، ج 1، تهران 1329ش ؛
(5) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361ش ؛
(6) بندهش ، ( گردآوری ) فرنبغ دادگی ، ترجمة مهرداد بهار، تهران 1369ش ؛
(7) کارنامة اردشیر بابکان = کارنامک ی ارتخشیری پاپکان ، چاپ و ترجمة محمدجواد مشکور، تهران 1369ش ؛
(8) همان ، ترجمة مهری باقری ، تهران 1378 ش ؛


(9) Hu ¦ s § ang A ـ lam, "The old-Persian word Pa ¦ tis h uvaris § and its later development", Tah ¤ q i ¦ qa ¦ t-i Isla ¦ m i ¦ , vol. 7, no. 1 (1992), pp. 195-224;
(10) Christian Bartholomae, Altiranisches Wخrterbuch , Strasbourg 1904, repr. Berlin 1961;
(11) Bundahis § n , ed. & tr. Ferdinand Justi, Der Bundehesh , Leipzig 1868;
(12) ibid, ed. & English trans. by B. T. Anklesaria, Zand- a ¦ ka ¦ s i ¦ h: Iranian or greater Bundahis § n , Bombay 1956;
(13) A Catalogue of the provincial capitals of E ¦ ra ¦ nshahr , Pahlavi text, version and commentary by J. Marquart, ed. G. Messina, Rome 1931;
(14) Arthur Christensen, L'empire desSassanides: le peuple, l'إtat, la cour , Copenhagen 1907;
(15) James Darmesteter, ـtudes iraniennes , Paris 1883;
(16) Jacques Duchesne-Guillemin, "Le nom de la Chorasmie", in Prof. Jackson memorial volume , Bombay 1954;
(17) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Bundahis § n" (by D. N. MacKenzie);
(18) Geschichte des Artachs § i ¦ r i Pہpakہn , tr. Theodor Nخldeke, in Beitrجge zur Kunde der indogermanischen Sprachen , vol. IV (1879), 22-69;
(19) Walter B. Henning, "Notes on the great inscription of S § a ¦ pu ¦ r I", in Prof. Jackson memorial volume , Bombay 1954, 40-54;
(20) Ernst Herzfeld, Altpersische Inschriften , Berlin 1938;
(21) Roland G. Kent, Old Persian: grammar, texts, lexicon , 2nd ed., New Haven 1953;
(22) David N. MacKenzie, A concise Pahlavi dictionary , London 1971;
(23) Mainyo-i-khard , ed. & tr. E. W. West, Stuttgart 1871;
(24) Joseph Marquart, Sدdarmenien und die Tigrisquellen nach griechischen und arabischen Geographen , Wien 1930;
(25) Antoine Meillet, Grammaire du vieux-perse , 2nd ed. by ـmile Benveniste, Paris 1931;
(26) Henrik Samuel Nyberg, A manual of Pahlavi , pt. 2, Wiesbaden 1974;
(27) August Friedrich von Pauly, Der kleine Pauly: Lexicon der Antike , vol. 2 , Stuttgart 1967;
(28) Claudius Ptolemy, Geography , ed. & tr. Edward L. Stevensen, New York 1932;
(29) Strabo, Geography , ed & tr. Horace L. Jones, Cambridge, Mass. & London, 2nd ed., repr. 1949;
(30) Tansar, The letter of Tansar , tr. Mary Boyce, Rome 1968;
(31) Friedrich Windischmann, Zoroastrische Studien , in Abhandlungen zur Mythologie und Sagengeschichte des alten Iran , ed. Friedrich Spiegel, Berlin 1863.

/ هوشنگ اعلم /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2666
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست