responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2633

 

پالایشگاه نفت آبادان ، نخستین واحد تصفیة نفت در ایران . یک سال پس از کشف نخستین چاه نفت ایران در مسجد سلیمان ، شرکت نفت انگلیس و ایران در 1288/1909 قراردادی با شیخ خزعل منعقد کرد و یک مایل مربع (58ر2 کیلومترمربع ) از اراضی آبادان را، برای احداث پالایشگاه ، از او خرید. طراحی پالایشگاه در این سال آغاز شد و کار احداث آن سه سال طول کشید. سرانجام ، در نخستین مرحله (1330/1291 ش ) واحد تقطیری با ظرفیت روزانه 500 ، 2 بشکه آغاز به کار کرد (فاتح ، ص 261؛ شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران ، 1378ش ، ص 8). موقعیت منطقة آبادان برای احداث تصفیه خانه ، مناسب ارزیابی شده بود؛ زیرا از طرفی ، آب مصرفی پالایشگاه به آسانی فراهم می شد، از طرف دیگر، آبادان در موقعیتی قرار گرفته بود که می توانست لنگرگاه مناسبی برای کشتیهای نفتکش و باری باشد (ایران . وزارت ارشاد اسلامی . دفتر پژوهشها و برنامه ریزی فرهنگی ، کتاب چهارم ، دفتر ششم ، ص 26). با وجود این ، ساخت پالایشگاه آبادان ، به سبب موقعیت طبیعی خاص این جزیره و فاصلة 220 کیلومتری آن با میدانهای نفتی ، با دشواریهای جدی مواجه بود. همة امکانات و تجهیزات فنی و رفاهی برای احداث پالایشگاه ، ناچار باید از شهرهای اطراف تأمین می شد. طی یک سال و نیم ، حدود 220 کیلومتر لوله از مسجد سلیمان تا آبادان کشیده شد. کارگران تصفیه خانه در آغاز از تصفیه خانة رانگون برمه بودند و کمّ و کیف محصولات پایین بود. در سه سال نخست ، تا 1331/ 1292 ش ، نفت تصفیه شده چنان بی کیفیت بود که شرکت نفت انگلیس و ایران نمی توانست به قراردادهایش عمل کند و به حدی در تنگنای مالی قرار گرفت که دارسی ناگزیر از معامله با چرچیل شد (فرمانفرمائیان ، ص 117ـ 118؛ یرگین ، ص 14). در جنگ جهانی اول ، شرکت نفت انگلیس و ایران از طریق نفت پالایش شده در پالایشگاه آبادان می توانست به عملیات جنگی انگلستان کمک مهمی کند. در آغاز جنگ ، ماهانه 25هزار تن نفت از آبادان صادر می شد. اهمیت این مقدار نفت برای نیروی دریایی انگلیس به حدی بود که دولت انگلیس برای حراست از پالایشگاه آبادان در طول جنگ ، مصمم به اقدامات جدی شد. بین سالهای 1333ـ1337/ 1915ـ1919، عملیات شرکت در ایران توسعه یافت و بویژه با توسعة مستمر تأسیسات پالایشگاه ، که قبل از جنگ از توان تولید سالانه 000 ، 120 تن برخوردار بود، در پایان جنگ (1919) ظرفیت آن به یک میلیون تن رسید (فاتح ، ص 272ـ 273؛ یرگین ، ص 18). در سالهای 1300 تا 1303 ش ، کلیة کارکنان فنی ، اداری و بازرگانی پالایشگاه آبادان انگلیسی بودند و فقط کارهای غیرفنی به ایرانیان محول می شد. برای ایرانیان ، اعم از کارگر و کارمند، خانه و مسکن ساخته نشده بود و آنها مجبور بودند که در کپرهای حصیری آبادان زندگی کنند. در 1308 ش ، با مهاجرت شمار زیادی از ساکنان بنادر جنوب به آبادان ، و رقابت سخت آنها برای یافتن کار، وضع کارگران پالایشگاه بی اندازه بحرانی شد و به اعتصاب بزرگی انجامید. پس از اعتصاب ، دولت از شرکت نفت خواست تا به وضع دستمزد آنها رسیدگی شود (احمد، ص 11ـ12). در 1319 ش سی هزار کارگر در پالایشگاه کار می کردند که بیشتر آنها محلی بودند، تنها شانزده تن ایرانی تحصیلکرده در مدیریت میانی وارد شده بودند. دو هزار مهاجر مشاغلی را در اختیار گرفته بودند که به طور معمول به شمار بسیار کمی از آنها نیاز بود. مقامات ارشد پالایشگاه همه انگلیسی بودند. شرکت نفت انگلیس و ایران همه ساله پنج یا شش نفر دانشجوی ایرانی را برای تحصیل به بیرمنگام می فرستاد و بعد آنها را برای کار در پالایشگاه آبادان استخدام می کرد (فرمانفرمائیان ، ص 102، 113). پالایشگاه نفت منطقة وسیعی از مرکز شهر را در برگرفته بود. مناطق مسکونی کارگران و کارکنان پالایشگاه ، به تناسب موقعیت و حساسیت شغلی آنان ، پیرامون این مجموعة بزرگ ساخته شده بود. سیاست کلی شرکت نفت انگلیس و ایران در اسکان کارکنان خود و اعطای امکانات به آنان این بود که درجة تخصص ، اعتبار شغلی و پایبندی جدی به سلسله مراتب اجتماعی دقیقاً رعایت گردد. این شیوه ، پس از ملی شدن صنعت نفت در 1329 ش ، همچنان دنبال شد؛ بویژه مناطق مسکونی زیر پوشش شرکت نفت به صورت محلاتی متمایز از یکدیگر درآمد و ساختاری طبقاتی ایجاد شد. ناحیة سبز و خرم بریم در کنار اروندرود با منازل وسیع و مجلل به مقامات بلندپایة انگلیسی ، محلة بوارده با خانه های نسبتاً مرفه به مدیران درجه دوم ، و بخشهای بهمنشیر و فرح آباد و جمشید با خانه های کوچکتر و ساده تر به کارگران عادی اختصاص یافته بود. وجود پالایشگاه آبادان و صنعت نفت موجب چنان اختلاف طبقاتی در جامعة آبادان شده بود که مانند آن در دیگر شهرهای ایران به چشم نمی خورد ( ایرانیکا ، ج 1، ص 54؛ نیز رجوع کنید به فرمانفرمائیان ، ص 112ـ113).

در فاصلة سالهای میان عقد قرارداد نفتی 1311 ش /1933و جنگ جهانی دوم ، پالایشگاه آبادان توسعه یافت ، دستگاههای کرکینگ و کارخانه های جدید تقطیر و کارخانة آسفالت و کارخانة اسیدسولفوریک و تجهیزات دیگر پالایشگاه ساخته و آماده شد. ظرفیت پالایشگاه که در 1309 ش / 1930 سالانه پنج میلیون تن بود، در 1318 ش به ده میلیون تن افزایش یافت . بندرگاه آبادان هم توسعة بسیار یافت و اسکله های جدیدی در بوارده و خسروآباد ساخته شد.

پس از آنکه ارتش متفقین (روس و انگلیس ) در شهریور 1320 (اوت 1941) نقاط مختلف ایران را اشغال کردند، اقدامات حفاظتی از سوی آنها در آبادان به شکل گسترده صورت گرفت . کمی دورتر از پالایشگاه ، پالایشگاهی دروغین از حلبی با شعله های فروزان ساختند که دشمن را گمراه کند. توپهای ضدهوایی نیز در نقاط مختلف آن قرار دادند. از سال دوم جنگ جهانی ، که معلوم شد نفت ایران باید مقادیر زیادی فرآورده های نفتی برای متفقین تهیه کند، توسعة عملیات شرکت دوباره آغاز شد. دستگاههای جدیدی برای تهیة بنزین هواپیما و سایر فرآورده ها، آماده و فراهم گشت و گنجایش پالایشگاه ، که قبل از جنگ سالانه ده میلیون تن بود، در 1324 ش /1945 به هفده میلیون تن افزایش یافت (فاتح ، ص 310ـ311، 317ـ 318) و با ایجاد واحدهای بعدی در 1334 ش / 1955، بزرگترین پالایشگاه جهان و تنها منبع عمدة فرآورده های نفتی نیم کرة شرقی شناخته شد (شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران ، 1378 ش ، ص 8؛ یرگین ، ص 27). از این سال تا 1356 ش / 1977، سیر صعودی قابل ملاحظه ای در افزایش ظرفیت پالایشگاه مشاهده می شود؛ چنانکه ظرفیت آن روزانه از 151 هزار بشکه در 1334 ش به 488 هزار بشکه در 1356 ش افزایش می یابد. پالایشگاه آبادان تا پیش از جنگ عراق با ایران (1359ـ1367 ش )، که بر اثر آن دچار آسیب کلی شد، به سبب امتیازاتی ، از مهمترین پالایشگاههای جهان به شمار می آمد؛ توازن بخشیدن به فرآورده های نفتی در جهان ، تنوع فرآورده های نفتی که به رقم 108 می رسید، دارا بودن عظیمترین و تازه ترین تأسیسات صدور فرآورده های نفتی ، استفاده از گاز طبیعی به عنوان سوخت عمدة دستگاههای پالایشگاه ، و استفاده از عظیمترین ماشینهای محاسبة الکترونیکی ، از جملة این امتیازات اند (ایران . وزارت ارشاد اسلامی . دفتر پژوهشها و برنامه ریزی فرهنگی ، کتاب چهارم ، دفتر ششم ، ص 27). همچنین پالایشگاه آبادان نخستین سازمان ایرانی بود که به ماشینهای حساب الکترونیکی تجهیز شد (احمد، ص 118).

با اوج گیری انقلاب اسلامی ، در آبان 1357 کارگران پالایشگاه آبادان دست به اعتصاب زدند. متعاقباً در پایان ماه ، تولید به 150هزار بشکه در روز (یک چهارم تولید معمول ) سقوط کرد. در ظرف چند هفته ، وضع نفت رو به وخامت گذاشت و رژیم شاه را بشدت تحت فشار قرار داد. اعتصاب کنندگان برای ادامة اعتصاب از امام خمینی (ره ) کسب تکلیف کردند و بنا به توصیة امام به منظور قطع «غارت نفت » به اعتصاب خود ادامه دادند؛ اما جلوگیری نظامیان از پخش نفت مورد نیاز داخل کشور و ایجاد تنگنا برای مردم سبب شد که در هشتم دی 1357، امام خمینی هیئتی پنج نفره را مأمور رسیدگی به موضوع و حل و فصل مشکلات کند (امام خمینی ، ج 2، ص 368، ج 3، ص 10ـ11؛ فرمانفرمائیان ، ص 514 ـ 515؛ هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی ، ج 2، ص 1005).

در دومین روز جنگ عراق با ایران پالایشگاه آبادان آماج حملة هوایی و زمینی عراق قرار گرفت و به سبب نزدیکی آن به مرز، حملات ، شبانه روز ادامه یافت ، به گونه ای که تا 85% از واحدهای صنعتی و بخشهای غیرصنعتی و خدماتی دچار آسیب کلی شد. در طی جنگ ، کارکنان پالایشگاه با ایجاد ستادهای اضطراری توانستند دستگاههای متعدد پالایشگاه را از مواد نفتی تخلیه کنند و با بهره گیری از پدافند غیرعامل ، مانع از تعطیلی کامل آن شوند. با از کارافتادن بخشهای عمدة پالایشگاه ، کمبود فرآورده های نفتی به طور محسوسی در داخل کشور نمایان شد، و پایانة (ترمینال ) شناوری جهت واردات فرآورده از خارج و تأمین سوخت مصرفی کشور تجهیز شد (شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران . روابط عمومی ، 1375 ش ب ، ص 6ـ7؛ همو، 1378 ش ، ص 1؛ یرگین ، ص 70؛ «مروری بر عملکرد وزارت نفت »، ص 30).

پس از پایان جنگ ، بر اثر بازسازی مرحلة اول ، پالایشگاه با ظرفیت 130هزار بشکه در روز راه اندازی شد. هم اکنون با راه اندازی دستگاهها و واحدهای دیگر تولیدی ، مانند تبدیل کاتالیستی ، تفکیک گاز، کت کراکر، تهیة حلاّ ل و کارخانة روغن سازی ، ظرفیت آن به 450هزار بشکه در روز رسیده است و فرآورده هایی از قبیل گاز مایع ، بنزین موتور، نفت چراغ گاز، نفت کوره ، روغن موتور الوند، قیر و حلاّ ل تولید می کند. پالایشگاه نفت آبادان در حال حاضر 8ر26% از فرآورده های نفتی داخلی را تأمین می کند که این میزان در مقایسه با سایر پالایشگاههای کشور مقام اول را نشان می دهد (شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران . روابط عمومی ، 1375 ش الف ، ص ( 4 ) ؛ همو، 1378 ش ، ص 8).


منابع :
(1) کاظم احمد، «پالایشگاه آبادان و نقش آن در پرورش شغلی »، پایان نامة لیسانس ، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ، 1349 ش ؛
(2) ایران . وزارت ارشاد اسلامی . دفتر پژوهشها و برنامه ریزی فرهنگی ، بررسی مراکز فرهنگی شهرهای استان خوزستان ، کتاب چهارم : شهرهای شهرستان آبادان ، دفتر ششم : آبادان ، تهران 1364 ش ؛
(3) روح الله خمینی ، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ، صحیفة نور ، تهران ، ج 2، 1370 ش ، ج 3، 1371 ش ؛
(4) شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ایران . روابط عمومی ، پالایشگاه بزرگ بندرعباس ، تهران 1375 ش الف ؛
(5) همو ، پالایشگاهها درجنگ ، تهران 1375 ش ب ؛
(6) همو، شرکت پالایش نفت آبادان ، تهران 1378 ش ؛
(7) مصطفی فاتح ، پنجاه سال نفت ایران ، تهران 1358 ش ؛
(8) منوچهر فرمانفرمائیان و رخسان فرمانفرمائیان ، خون ونفت : خاطرات یک شاهزادة ایرانی ، ترجمة مهدی حقیقت خواه ، تهران 1377 ش ؛
(9) «مروری بر عملکرد وزارت نفت »، نشریة انجمن اقتصاد انرژی ایران ، سال 2، ش 4 (پاییز 1376)؛
(10) هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی ، چاپ غلامرضا کرباسچی ، تهران : بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران ، 1371 ش ؛
(11) دانیل یرگین ، نفت ایران از آغاز تا جنگ خلیج فارس ، ترجمة ابراهیم صادقی نیا، تهران 1376 ش ؛


(12) Encyclopaedia Iranica , s.v. "A ¦ ba ¦ da ¦ n. é : modern A ¦ ba ¦ da ¦ n" (by X. de Planhol).

/ جواد کریمی /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2633
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست