پاریس ، معاهده (2) ، پیمان صلح میان ایران و انگلیس در 1273/1857 که به جدایی هرات از ایران منجر شد. از زمان شکست ناپلئون ، انگلیس که از نفوذ روسیه در منطقه نگران بود، تحریکات خود را برای جدایی هرات از ایران آغاز کرد. تصمیم ناپلئون برای حمله به مستعمرات انگلیس ، از جمله هندوستان ، سبب شده بود که انگلستان در کلیة قراردادهای خود با ایران ، در فاصلة سالهای 1215/1800 تا 1229/1814، هرات را جزء لاینفک ایران بشناسد (مهدوی ، ص 202، 245). این در حالی بود که هرات از دیرباز جزو قلمرو ایران محسوب می شد (کرزن ، ج 2، ص 696؛ علی آبادی ، ص 129، به نقل از گریفی ). با شکست ناپلئون ، انگلستان که به دنبال ایجاد حریم امنیتی جدیدی برای هندوستان بود، سیاست خود را تغییر داد و به تحریک افغانها برضد ایران پرداخت (اتحادیه ، ص 57؛ مهدوی ، ص 245).ازسوی دیگر، جنگهای ایران با روسیه و انعقاد معاهدات گلستان * (1228/1813) و ترکمان چای * (1243/1828) به ضعفِ دولت مرکزی ایران منجر شد و انگلیسیها که از نفوذ فزایندة روسیه در ایران هراس داشتند، در جداسازی هرات از ایران مصمم شدند و به تحریکات خود ادامه دادند (مهدوی ،ص 245ـ246؛ اتحادیه ، ص 84؛ محمود، ج 1، ص 187، 237ـ 238).

در 1247 فتحعلی شاه قاجار، عباس میرزا را مأمور سرکوب شورشهای هرات کرد. اما وی به سبب تحریکات انگلیس ناگزیر به تهران بازگشت و پسرش ، محمدمیرزا، را مأمور تسخیر هرات کرد. در این میان ، روسیه که فرصت را برای پیشرفت به سوی هندوستان مناسب می دید، ایران را به لشکرکشی و تصرف هرات تشویق می کرد. اما با مرگ عباس میرزا در 1249، محمدمیرزا دست از محاصرة هرات کشید و به تهران بازگشت . فتحعلی شاه نیز در 1250 درگذشت و محمدشاه با حمایت روسها به تخت سلطنت نشست . بدین ترتیب ، نفوذ روسیه در دربار ایران بیش از گذشته افزایش یافت . قتل میرزاابوالقاسم قائم مقام * در 1251 و انتصاب حاج میرزا آقاسی * به مقام صدارت ، نفوذ روسیه را در دربار تثبیت کرد. مجموعة این تحولات ، برنگرانی انگلستان نسبت به مقاصد نهایی روسیه دربارة افغانستان و هندوستان افزود (مهدوی ، ص 247ـ 248، 250؛ ترنزیو، ص 51 ـ52؛ محمود، ج 1، ص 234ـ 238، 256). انگلیسیها هرات را دروازة هندوستان می دانستند و برایشان اهمیت راهبردی و سوق الجیشی داشت ( رجوع کنید به کرزن ، همانجا؛ جورج هنری هانت ، ص 33؛ محمود، ج 1، ص 271).

با تقویت دولت مرکزی در زمان حکومت محمدشاه و در پی استنکاف امیر هرات از اجرای فرمان حکومت مرکزی ، دولت ایران درصدد احیای حاکمیت خود بر هرات برآمد (علی آبادی ، ص 129؛ محمود، ج 1، ص 266). با اینکه وزیرمختار انگلیس در نامه ای به دولت خویش در 1252/ 1837، مقصر بودن امیر هرات و محق بودن دولت ایران را تأیید کرده بود (جورج هنری هانت ، ص 8ـ10)، دولت انگلیس محمدشاه را از تصرف هرات برحذر داشت . بااینهمه ، محمدشاه با خاطرنشان کردن عهدنامة 1229/1814، که در آن انگلیس متعهد شده بود در جنگ احتمالی بین ایران و افغانها مداخله نکند، به سمت هرات لشکر کشید و آنجا را محاصره کرد (محمود، ج 1، ص 266ـ267؛ مهدوی ، ص 250). در طی محاصرة ده ماة هرات نیروهای انگلیسی به رهبری الدرد پاتینجر ، مقاومت افغانها را سازماندهی کردند. با اینکه سقوط هرات نزدیک بود، نیرنگها و کارشکنیهای دولت انگلیس مانع از تسلیم هرات به قوای ایران شد ( رجوع کنید به مهدوی ، ص 250ـ252). سرانجام در ربیع الاول 1254/ ژوئن 1838 روابط سیاسی ایران و انگلیس قطع شد و در پی آن دولت انگلیس اعلام داشت که در صورت پایان نیافتن محاصرة هرات وارد جنگ با ایران خواهد شد. در همین زمان نیروهای انگلیس جزیرة خارک را به تصرف درآوردند. لذا محمدشاه در 1254/ 1838 بناچار دست از محاصرة هرات برداشت (جورج هنری هانت ، ص 21؛ ترنزیو، ص 57؛ مهدوی ، ص 251ـ252؛ محمود، ج 1، ص 263ـ264، 267ـ270، ج 2، ص 291ـ292).

استیلای انگلیسیها بر افغانستان دوامی نداشت و در 1258/1842 از افغانستان خارج شدند و یارمحمدخان حاکم جدید هرات ، وفاداری خود را به حکومت ایران ابراز کرد (ترنزیو، ص 59؛ محمود، ج 2، ص 483؛ نیز رجوع کنید به جیمزهانت ، ص 168،177).

در زمان سلطنت ناصرالدین شاه ، امیرکبیر بر استقلال هرات تأکید داشت اما با قتل امیرکبیر و صدارت میرزا آقاخان نوری ، نفوذ دولت انگلیس در دربار ایران افزایش یافت . ناصرالدین شاه در 1269/1853 بر اثر فشار دولت انگلیس و اصرار میرزاآقاخان نوری سندی را امضا کرد که به موجب آن دولت ایران از دخالت در امور هرات منع و دخالت انگلیس موجب بطلان این قرارداد تلقی شد (اتحادیه ، ص 121، 132ـ133؛ مهدوی ، ص 272؛ محمود، ج 2، ص 495).

در شورشی که در 1271/1855 در هرات رخ داد صیدمحمدخان ، حاکم هرات ، کشته شد و محمدیوسف میرزا به جای او نشست . از طرفی دوست محمدخان ، امیر کابل ، با موافقت و تشویق انگلیسیها تصمیم به تسخیر هرات گرفت . بعلاوه ، انگلیسیها در 1270/1854 قراردادی بر ضد ایران با دوست محمدخان به امضا رسانده بودند. دخالتهای مخفیانة انگلیس در امور هرات و احتمال شورش و تعرضات ترکمنها به مرزهای شرقی در نتیجة حمله دوست محمدخان و در نهایت ، درخواست محمدیوسف میرزا از ناصرالدین شاه برای مقابله با



نیروهای دوست محمدخان ، باعث شد که ناصرالدین شاه در 1272/ 1856 به حسام السلطنه ، حاکم خراسان ، دستور لشکرکشی به هرات را صادر کند. سرانجام پس از چندماه محاصره ، هرات به تصرف نیروهای ایران درآمد (محمود، ج ، ص 527 ـ 528؛ اتحادیه ، ص 135ـ136، 138،140؛ مهدوی ، ص 272ـ274؛ رشتیا، ص 148؛ دولتشاهی ، ص 270ـ 271، 276).

با تصرف هرات ، انگلیس تأمل را جایز ندانست و در سوم ربیع الاول 1273/اول نوامبر 1856، فرمانروای هند از طرف دولت انگلیس به ایران اعلان جنگ داد. در ربیع الاخر/دسامبر همان سال قشون انگلیس جزیرة خارک را اشغال کردند. سپس در بوشهر نیرو پیاده کردند و در جمادی الاولی 1273/ژانویة 1857 با نیروهای ایران وارد جنگ شدند. دولت انگلیس که بیم داشت مبادا روسیه به طرفداری از ایران وارد جنگ شود همزمان معاهدة دوستی با دوست محمدخان برضد ایران به امضا رساند تا هرچه بیشتر دولت ایران را تحت فشار قرار دهد. در شعبان / مارس همان سال ، نیروهای انگلیس در نزدیکی محمره (خرمشهر) در خاک ایران پیاده شدند و سپس اهواز را اشغال کردند. همزمان با این وقایع سلطان مسقط و عمان هم به تحریک انگلیسیها به بندرعباس حمله کرد و دولت ایران در موقعیت بسیار نامساعد و خطرناکی قرار گرفت (جورج هنری هانت ، ص 61ـ 94؛ محمود، ج 2، ص 528 ـ531؛ فرخ ، ص 241؛ مهدوی ، ص 274). ناصرالدین شاه به توصیة دولتهای روسیه و فرانسه به نیروهای ایرانی دستور ترک مقاومت داد و تقاضای صلح کرد (مهدوی ، ص 275). انگلیس برای انعقاد معاهدة صلح شرایط بسیار سنگینی قرار داد که از جمله تخلیة هرات و تعهد رسمی مبنی بر عدم مداخله در امور آن ایالت ، تحویل بندرعباس به مسقط ، عزل صدراعظم نوری و اجازة افتتاح کنسولگریهای انگلیس در شهرهای مهم ایران بود. ناصرالدین شاه این شرایط را نپذیرفت و فرخ خان امین الملک ، از رجال دربار، را به فرانسه فرستاد تا شاید انگلیس با میانجیگری دولت فرانسه حاضر به صلح شود. فرانسه تقاضای میانجیگری را پذیرفت و مذاکرات صلح بین فرخ خان و لرد کاولی ، سفیر انگلیس در پاریس ، آغاز شد. در 7 رجب 1273/ 4 مارس 1857 عهدنامة صلح پاریس در پانزده فصل به امضا رسید («عهدنامة دولت ایران با انگلیس راجع به هرات »؛ محمود، ج 2، ص 531 ـ532؛ مهدوی ، ص 275ـ276).

براساس این عهدنامه ، انگلیسیها متعهد شدند که قوای خود را در مدت کوتاهی از خاک ایران خارج کنند و اسرای جنگی را آزاد سازند. در مقابل دولت ایران متعهد شد بیدرنگ هرات را تخلیه و از هرگونه ادعای حاکمیت نسبت به هرات و سایر نقاط افغانستان صرف نظر کند و در امور داخلی آن کشور دخالت نکند. دو دولت حق بازگشایی کنسولگری در شهرهای مهم یکدیگر را به رسمیت شناختند و قرار شد که دربارة اجارة بندرعباس به مسقط ، قراردادی منعقد شود («عهدنامة دولت ایران با انگلیس راجع به هرات »؛ مهدوی ، ص 276؛ نیز رجوع کنید به محمود، ج 2، ص 532ـ536؛ فرخ ، ص 244ـ246).

با عقد این عهدنامه ، هرات از ایران جدا شد و به صورت ایالتی مستقل درآمد. باوجود این ، دولت ایران چندتن از سردارهای افغان را که در تهران بودند به هرات فرستاد و حکومت هرات را به سردار سلطان احمدخان واگذار کرد. او نیز خطبه به نام ناصرالدین شاه جاری ساخت و سکه به نام او ضرب کرد و از دربار تهران لقب سرکار دریافت داشت (فرخ ، ص 246ـ 247؛ رشتیا، ص 150؛ محمود، ج 2، ص 550؛ اتحادیه ، ص 157). هرات تا چندسال در دست امرای محلی بود و در 1279، دوست محمدخان این ایالت را تصرف و ضمیمة خاک افغانستان کرد (مهدوی ، ص 277؛ ریاضی ، ص 73ـ74). در پی این ماجرا، دولت ایران به دولت بریتانیا شکایت کرد

و خواستار اقدام آن دولت ، مطابق با مادة ششم عهدنامة پاریس ، شد، اما دولت انگلیس هیچگونه دخالتی را نپذیرفت (مجتهدزاده ، ص 30).

معاهدة پاریس را با قرارداد ترکمان چای مقایسه کرده و آن را نشان دهندة ضعف و عقب افتادگی ایران دانسته اند. پس از این قرارداد بود که قدرت صدراعظم و نفوذ او روی شاه روبه انحطاط گذاشت و در نهایت شاه او را در محرم 1275 معزول و تبعید کرد (اتحادیه ، ص 158ـ159).

---

منابع :
(1) منصوره اتحادیه ، گوشه هایی از روابط خارجی ایران ، تهران 1355 ش ؛
(2) پیوکارلو ترنزیو، رقابتهای روس و انگلیس در ایران و افغانستان ، ترجمة عباس آذرین ، تهران 1363 ش ؛
(3) اسماعیل دولتشاهی ، «ناصرالدین شاه و انگلیسیها و مسئلة هرات »، سخن ، دورة 15، ش 3 (اسفند 1343)؛
(4) قاسم رشتیا، افغانستان در قرن نزده ، کابل 1346 ش ؛
(5) محمدیوسف ریاضی ، عین الوقایع : تاریخ افغانستان در سالهای 1207ـ1324 ق ، چاپ محمد آصف فکرت هروی ، تهران 1369 ش ؛
(6) علیرضا علی آبادی ، افغانستان ، تهران : دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ، 1372 ش ؛
(7) «عهدنامه دولت ایران با انگلیس راجع به هرات 4 مارس 1857/7رجب 1273»، سند ش 2/7 اداره آرشیو و تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجه ؛
(8) مهدی فرخ ، تاریخ سیاسی افغانستان ، قم 1371 ش ؛
(9) جرج ناتانیل کرزن ، ایران و قضیة ایران ، ترجمة غ . وحید مازندرانی ، تهران 1362 ش ؛
(10) پیروز مجتهدزاده ، «مرزهای شرقی ایران »، گفتگو ، ش 21 (پاییز 1377)؛
(11) محمود محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی ، ج 1، تهران 1336 ش ، ج 2، تهران ( بی تا. ) ؛
(12) عبدالرضا هوشنگ مهدوی ، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی ( 1500ـ1945 )، تهران 1364 ش ؛
(13) جورج هنری هانت ، جنگ انگلیس و ایران در سال 1273 هجری قمری ، ترجمة حسین سعادت نوری ، با حواشی و اضافات به قلم عباس اقبال ، تهران 1362 ش ؛
(14) جیمزهانت ، «چه بلاها که افغانان به جان سپاهیان انگلیس نریختند»، ترجمة علی محمد عامری ، سخن ، دورة 11، ش 2 (خرداد 1339).

/ محمدکاظم آسایش طلب طوسی /