پاریس ، مسجد (یا مسجد بزرگ پاریس )، اولین و مهمترین مسجد فرانسه و از مراکز مهم فعالیت جامعة مسلمانان پاریس . این مسجد از جمله مساجد قدیمی اروپاست که قبل از رواج ساخت این گونه مساجد در کشورهای اروپایی و امریکایی در دهة پنجاه سدة بیستم ، ساخته شده بود (خان ، ص 252).

در اوایل 1313/1895 فکر احداث مسجدی در پاریس در کمیسیون مستعمرات فرانسوی افریقا مطرح شد، ولی بر اثر نبودن اعتبار مالی لازم عملی نشد. در سالهای پس از جنگ جهانی اول ، این فکر را بار دیگر سیّد کَدّور بن قَبریت ، دولتمرد مراکشی و رئیس انجمن اوقاف اماکن مقدس ، به دولت فرانسه پیشنهاد کرد (همان ، ص 228). برخی پیشنهاد تأسیس این مسجد را به سلطان عبدالحمید (حک : 1293ـ1327) منسوب دانسته اند (مؤسسة اسلامی مسجد پاریس ، ص ( 28 ) ). دولت فرانسه نیز مایل بود تا از طریقی مسلمانان شمال افریقا را که در برابر هجوم آلمانیها در کنار نیروهای فرانسه جنگیده بودند، به رسمیت بشناسد و از آنان قدردانی کند (هُلُد و خان ، ص 230؛ نیلسن ، ص 28). بنابراین در 1301ش / 1922، با تصویب مجلس فرانسه ، مبلغ پانصدهزار فرانک به این امر اختصاص یافت . بلافاصله کمیسیون اجرایی شامل چندتن از شخصیتهای فرانسوی شروع به کار کرد. انجمن شهر پاریس نیز زمین بزرگ و ممتازی به مساحت 500 ، 7 مترمربع در منطقة پنج شهرداری اهدا کرد که در کنار باغ گیاهشناسی ، موزة تاریخ طبیعی و بیمارستان قدیمی پی تیه قرار دارد. علاوه بر کمکهای فردی که از شمال افریقا دریافت می شد، کشورهای مستعمرة فرانسه چون الجزایر، کامرون ، هندوچین ، و نیز تونس و مراکش ــ که تحت الحمایة فرانسه بودند ــ مبالغی به این امر اختصاص دادند. هزینة این پروژه بالغ بر پنج میلیون فرانک گردید. حاکم تونس کاشیهای حمام و پادشاه مصر منبر مسجد را هدیه کردند و مصر با تخصیص حقوقی سالیانه از وزارتخانة اوقاف به حمایت خود ادامه داد (هلد و خان ، ص 228ـ230) و سرانجام در 1305ش / 1926 پادشاه مراکش آن را افتتاح کرد.

مدیریت مسجد تا 1336 ش / 1957 به عهدة فرانسویها بود. از این سال حمزه ابوبکر از الجزایر به مدیریت آن منصوب شد. او در 1361 ش / 1982 بازنشسته شد و قبل از ترک مسجد، با وجود مخالفت فرانسویها و حتی مراکشیها و تونسیها رسماً اعلام کرد که تولیت مسجد از این پس به عهدة دولت الجزایر خواهد بود (نیلسن ، همانجا). این دخالت خارجی مورد اعتراض سازمانهای فرانسوی قرار گرفت و از فروردین 1371/ آوریل 1992 فردی فرانسوی برای این مقام تعیین گردید. این امر باعث فرونشستن کشمکشهایی شد که در سالهای گذشته میان مسجد پاریس و اتحادیة ملی مسلمانان فرانسه روی داده بود، با وجود این ، نزاع بر سر ریاست مسلمانان فرانسه بین سه گروه بزرگ ادامه یافت : مسجد پاریس ، اتحادیة ملی مسلمانان فرانسه و اتحادیة سازمانهای اسلامی فرانسه ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ، ذیل «فرانسه »).

از مسائل دیگر انتخاب امام جماعت است که بعضی کشورهای مسلمان می کوشند در آن مداخله کنند. به طور مثال الجزایر از جنبة عقیدتی و مراکش و ترکیه از راه دیپلماسی سعی در اعمال نظر در این موضوع دارند. دیگر کشورهای اسلامی مانند عربستان سعودی ، لیبی و ایران نیز بی تأثیر نیستند (همانجا).

مسجد پاریس در واقع مؤسسه ای اسلامی است که مرکز بحث و گفتگوهای اسلامی در فرانسه به شمار می رود و دیگر مساجد پاریس را اداره می کند (همانجا؛ کتانی ، ص 59). این مسجد در امور بسیاری فعالیت دارد از جمله ارتباط با دولتها و نمایندگیهای سیاسی کشورهای مسلمان و غیرمسلمان ، امور ازدواج و طلاق ، جلسات مشاوره ، سازماندهی واقامة نمازها و سفر حج ، تبلیغ و ارشاد، انجام اعمال ماه رمضان ، نظارت بر ذبح اسلامی ، انجام مراسم خاکسپاری مسلمانان ، کمک به محرومان و خانواده های بی سرپرست ، زندانیان و بیماران ، برگزاری اجلاسها، طرح مباحث ادیان توحیدی ، خدمات کتابخانه و تشکیل جلسات آموزشی تفسیر، حدیث ، فقه و تاریخ و تمدن (مؤسسة اسلامی مسجد پاریس ، ص 19ـ22).

معماری مسجد به سبک اندلسی ـ مغربی با تزیینات کامل کاشیکاری ، چوبکاری و گچبری است (هلد و خان ، ص 228؛ پترسن ، ص 90؛ خان ، همانجا). معماران فرانسویِ این بنا با الهام از معماری اسلامی شمال افریقا، بویژه مراکش ، این مسجد را پی افکنده اند (هلد و خان ، ص 230). بنای اصلی مسجد شامل شبستانی مجلل ، حمامی متصل به آن ، دو حیاط و مناری در ضلع مقابل قبله است . شبستان دارای ستونهای مرمر متعددی است که در برخی قسمتها دو یا سه ستون با یک سرستون نگهداری می شود (مؤسسة اسلامی مسجد پاریس ، ص 8) و این ستونها با قوسهای نعل اسبی (ناری ) به یکدیگر متصل شده اند (پترسن ، همانجا؛ هلد و خان ، ص 228، تصویر). معماری و تزیینات شبستان از نظر نقوش تزیینی هندسی ، تعدد گنبدها، هشت گوشهای درون گنبدها، مقرنس کاری ، موزاییکهای آبی همراه با ستاره های طلایی درخشان که سطح داخلی را پوشانده اند بسیار جالب توجه است (مؤسسة اسلامی مسجد پاریس ، همانجا). کف شبستان با فرشهای گوناگونی پوشیده شده که گران قیمت ترین آن در دورة پهلوی دوم به این مسجد اهدا شده است . دو منبر در این شبستان قرار دارد که یکی را فؤاد اول پادشاه وقت مصر و دیگری را که درست مشابه منبر مسجد قیروان است کشور تونس اهدا نموده است (همان ، ص 5). این مسجد حیاط بزرگی دارد که در هنگام کثرت نمازگزاران ، عده ای در آن به نماز می ایستند. حیاط را رواقهایی با قوسهای نعل اسبی و سقفهای چوبی مزین به موزاییکهای ظریف احاطه کرده و گرداگرد آن کتیبه ای حاوی تاریخچة مسجد نصب شده است . همچنین تزیینات حیاط مشتمل بر گچبریها و کاشیکاریهای بسیار ظریفی به شکل ستاره و گل است که در هر مترمربع آن حدود هفت هزار قطعة تراش خورده به کار رفته است (همان ، ص 9ـ10). این حیاط با دری به حیاط مشجری که نمونه ای از باغهای اسپانیایی ـ مغربی است راه می یابد. این در و سایبان آن از چوب نفیس و چارچوب آن از سنگ حجاری شده ای است که آیاتی از قرآن کریم به خط کوفی روی آن حک گردیده است . در این حیاط ایوانی فرش شده با مرمر سفید و حوضها و حوضچه هایی پلکانی که آب در آنها جاری است و دو کلاه فرنگی برای پذیرایی از میهمانان جلب توجه می کند؛ تالار بزرگی نیز به آن راه دارد که مخصوص پذیرایی از میهمانان و برگزاری اجلاسهاست . در کنار این بنا، ساختمانهایی نظیر دفاتر اداری ، کتابخانه و غیره متعلق به مسجد وجود دارد (همان ، ص 12). تنها منار چهارگوش مسجد با مأذنه ای بر بالای آن ، دارای تزیینات گل مانندی از جنس کاشی فیروزه ای است (همان ، ص 11).

از ملحقات این مسجد، درمانگاه رایگان و غذاخوری است . همچنین بازاری دارد که در آن کالاهایی از کشورهای شمال افریقا نظیر چرم ، طلا و فرش به فروش می رسد (همان ، ص 14). در 1365ش / 1986 دو وضوخانه و در 1369ش / 1990 مکان دیگری برای نماز جماعت به مسجد اضافه گردید (همان ، ص 23).

---

منابع :
(1) علی کتانی ، اقلیتهای مسلمان در جهان امروز ، ترجمة محمدحسین آریا، تهران 1368ش ؛
(2) یورگن نیلسن ، مسلمانان اروپای غربی ، ترجمة محمد روئین تن ، تهران 1372ش ؛


(3) Renata Holod and Hasan-Uddin Khan, The mosque and the modern world: architects, patrons and designs since the 1950 s , London 1997;
(4) Institut musulman de la mosquإe de Paris, L'Institut musulman de la mosquإe de Paris , Paris [n.d.];
(5) Hasan-Uddin Khan, "An overview of contemporary mosques", in The Mosque: history, architectural development and regional diversity , ed. by Martin Frishman and Hasan-Uddin Khan, London 1994;
(6) The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L.Esposito, New York 1995, s.v. "France" (by Nadine B. Weibel);
(7) Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture , London 1996.

/ اکرم ارجح /