پادشاه خاتون ، از زنان فرمانروا در دولتهای اسلامی . به صفوت الدین شهرت داشت و هفتمین حکمران (حک : 691ـ694) از قراختائیانِ کرمان * و دختر قطب الدین محمد و تَرکان خاتون بود (ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 25ـ26) و علاوه بر صفوت الدین و پادشاه خاتون ، شهرت او در منابع «لاله خاتون » و «عفتی » نیز ذکر شده است (صدقیانی ، ص 93ـ94).

در عهد سلطنت اباقا * (663ـ680)، پسر و جانشین هولاکو، به ملاحظات سیاسی و به قصد ایجاد روابط حسنه بین دستگاه حکومتی کرمان و دربار مغول ، ترکان خاتون خواستگاری این ایلخان غیرمسلمان از پادشاه خاتون را پذیرفت (اوچوک ، ص 188). او برای جلب نظر اباقا و رفعت منزلت خویش نزد سلطان ، مقدمات وصلت دختر را رأساً تدارک دید ( تاریخ شاهی ، مقدمة باستانی پاریزی ، ص پنجاه و چهار) و به رغم ناسازگاری این ازدواج با احکام اسلام ، عروس را با جهیزیة مفصل به دربار وی فرستاد (ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 47ـ 48). وجاهت و کیاست پادشاه خاتون ، که اباقا او را در جایگاه مادر خود ییسونجین خاتون نشانده بود، و اقامت چندین سالة او در اردو به عنوان ندیمه و مأمور تزیین چادر مادرشوهر، مقام و شأن خاصی به وی داد، به طوری که پس از درگذشت ییسونجین (670) اردوی او به پادشاه خاتون واگذار گردید (رشیدالدین فضل الله ، ج 2، ص 1055، 1098). به نظر می رسد که مدارا و تحمل پادشاه خاتون در زندگی زناشویی ، با زمینه های مطلوب دورة حکمرانی مادرش ، ترکان خاتون (همان ، ج 2، ص 934)، در ملایمت رفتار اباقا با مردم کرمان ، نتایج سودمندی داشته است .

با مرگ اباقا و ترکان خاتون (681)، سلطان جلال الدین سیورغاتمیش ، برادر پادشاه خاتون ، که به سرپرستی مادرش چندسالی بر بخشی از ولایت کرمان حکومت داشت ، با کمک وزیرش ، فخرالدین محمود زوزنی ، سررشتة امور را به دست گرفت (اشپولر، ص 129) و در صحنة سیاست با خواهرش به رقابت و خصومت پرداخت . چون نوبت سلطنت به ارغون خان (683ـ690)، پسر اباقا، رسید، سیورغاتمیش را به سبب حمایت او از ایلخان پیشین ، احمد تگودار * (مقتول 683)، به دربار احضار کرد و به محاکمه کشانید. اما او، بر اثر وساطت و تدبیر بعضی از سران قوم ، نجات یافت و نتیجتاً سلطنت کرمان بین او و پادشاه خاتون به تساوی تقسیم شد. شکایت و مخالفت پادشاه خاتون اثری نبخشید و بزرگان مغول ظاهراً برای دور کردن او از منطقه ، وی را به همسری گیخاتو، برادر ارغون و فرمانروای روم ، برگزیدند و با اصرار رضایت ارغون را نیز به دست آوردند (ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 55 ـ56) و به رغم مخالفت شرع با ازدواج بیوة پدر با پسر خوانده ، با توجه به تسامح مغولان در این امر، پادشاه خاتون را روانة دیار روم کردند. ارغون در 690 درگذشت و برادر او، گیخاتو، که هیچ امیدی به سلطنت نداشت ، ایلخان شد. او سال بعد سیورغاتمیش را عزل و ولایت کرمان را به زوجه اش پادشاه خاتون اعطا کرد. با جلوس وی بر امارت کرمان (ذیقعدة 691)، طبعاً سنگینی وزنة قدرت در منطقه نیز تغییر کرد. پادشاه خاتون با فطانت سیاسی ابتدا نیابت حکومت را بر عهدة برادر گذاشت و خود امور درباری و دیوانی را همچنان حل وفصل می کرد. لیکن سودای سلطنت ، دشمنی دیرین و بویژه اختلاف بر سر املاک خاصة پادشاه خاتون در سیرجان ، که در تیول سیورغاتمیش بود، آتش کینه را بین خواهر و برادر دامن زد، که با تحریک بدخواهان به فتنه گرایید و با این عمل ، مقدمات انحطاط و سقوط این خاندان فراهم گشت (اوچوک ، ص 191ـ194). در این جریان ، جلال الدین گرفتار شد و در بند افتاد و بعد از چندی از زندان فرار کرد و خود را به دربار گیخاتو رساند. پادشاه خاتون مضطرب گشت و با ارسال هدایای بسیار به اردو، بازگشت او را طلب نمود. جلال الدین را به کرمان فرستادند و مدتی بعد، در رمضان 693، پادشاه خاتون او را به قتل رسانید و درباریان شهرت دادند که خود سم خورده است (وزیری کرمانی ، ج 1، ص 462ـ 463؛
اوچوک ، ص 194ـ196). پادشاه خاتون در اندیشة فرمانروایی مطلق و بی رقیب ، با ارتکاب این حرکت هولناک ، دولت خویش را پریشان کرد. او اگر چه در سوک برادر شرکت جُست و در اطعام مساکین مبالغه کرد، اما حرمت او در بین خلایق به نفرت مبدل شد (ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 71ـ 74). سال بعد (694) شاهزاده بایْدو * شوهر شاه عالم ، دختر سیورغاتمیش ، از بغداد خروج کرد و چون به مقام ایلخانی رسید، زوجه اش او را به انتقام خون پدر، به دفع پادشاه خاتون واداشت . لشکریان به سمت کرمان روی آوردند. خاتون پس از مشورت با تنی چند از محارم ، قلعه را برگزید و چند روز در محاصره افتاد، اما اکثر امرا از وی کناره گرفتند. لذا سرانجام کلید دروازه ها را برای بایدو فرستاد و خود تسلیم شد. او را به خواری و اهانت از کوشک فرو آوردند و خزاین و اموالش را غارت کردند و بعضی از اعیان دستگاه وی را به اسارت بردند (همان ، ص 76). پادشاه خاتون ، سپس ، به اصرار شاه عالم ، در شعبان 694 کشته شد (اقبال آشتیانی ، ص 407).

مورخان پادشاه خاتون را زنی خوب صورت و با لیاقت وصف کرده اند که بارگاه او محل تجمع اهل فضل و دانش بوده و اوقاتش را در مجالست با عالمان و شاعران می گذرانیده است . او خود شعر می سروده است (صفا، ج 3، بخش 1، ص 22، 658). سه رباعی و یک قطعه از اشعار او در سِمط العُلی ثبت گردیده و با اندک اختلافی در تذکره ها راه یافته است (ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 70ـ71؛
صدقیانی ، ص 96ـ99). پادشاه خاتون در خوشنویسی نیز دست داشته و چندین جلد قرآن به خط او نوشته شده است (صدقیانی ، ص 96). برخی از گویندگان معاصر پادشاه خاتون ، از جمله سیدذوالفقار شیروانی ، او را مدح گفته اند (صفا، ج 3، بخش 1، ص 520).

---

منابع :
(1) عباس اقبال آشتیانی ، تاریخ مغول : از حملة چنگیز تا تشکیل دولت تیموری ، تهران 1364 ش ؛
(2) بحریه اوچوک ، زنان فرمانروا در دولت های اسلامی ، ترجمة محمدتقی امامی ، تهران 1374 ش ؛
(3) تاریخ شاهی قراختائیان ، از مؤلفی ناشناخته در قرن هفتم ، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی ، تهران 1355 ش ؛
(4) رشیدالدین فضل الله ، جامع التواریخ ، چاپ محمد روشن و مصطفی موسوی ، تهران 1373 ش ؛
(5) نیره اقدس صدقیانی ، «صفوة الدین : بانوی تاجدار و شاعر کرمان »، در سی گفتار دربارة کرمان : از مجموعة سخنرانیهای هشتمین کنگرة تحقیقات ایرانی کرمان ، 25ـ30 شهریور 2536 ، چاپ محمد رسول دریاگشت ، کرمان ( بی تا. ) ؛
(6) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 3، بخش 1، تهران 1351 ش ؛
(7) ناصرالدین منشی کرمانی ، سِمط العُلی ' للحضرة العُلیا ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1328 ش ؛
(8) احمدعلی وزیری کرمانی ، تاریخ کرمان ، چاپ باستانی پاریزی ، تهران 1370 ش ؛


(9) Bertold Spuler, Die Mongolen in Iran , Leiden 1985.

/ عبدالکریم گلشنی /