بیهقی ، ابوبکر احمدبن حسین ، محدث و فقیه شافعی سدة پنجم . در 384 در خسروجرد به دنیا آمد. اصل خاندانش از شامگان نیشابور بود (سمعانی ، ج 1، ص 439؛ ذهبی ، 1388ـ 1390، ج 3، ص 1132؛ صفدی ، ج 6، ص 354؛ قس ابن اثیر، ج 10، ص 58، که تولد وی را در 387 می داند؛ علی بیهقی ، ص 184). از کودکی به تحصیل علم و حفظ احادیث مبادرت کرد و از پانزده سالگی نزد محمدبن حسین علوی (متوفی 410) به فراگیری حدیث پرداخت . همچنین وی در حدیث از شاگردان بزرگ و برجستة حاکم * نیشابوری بود، اگر چه گفته اند که در انواع دانشهای دیگر بر وی برتری داشته است . او از حاکم ، بیش از دیگر مشایخ خود نقل خبر کرده است (صریفینی ، ص 127؛ یاقوت حموی ، ج 1، ص 805؛ ذهبی ، 1406، ج 18، ص 164؛ همو، 1388ـ1390، ج 3، ص 1133؛ اسنوی ، ج 1، ص 98؛ ابن خلّکان ، ج 1، ص 75ـ76؛ علی بیهقی ، ص 183؛ ابن عساکر، ص 266؛ قس ابن عماد، ج 3، ص 305، که می نویسد وی از ابی الحسن ـ محمدبن حسین ـ علوی بیشتر روایت کرده است ). بیهقی برای فراگیری علوم و حدیث به شهرهای متعددی در خراسان ، عراق ، حجاز و جبال سفر کرد (علی بیهقی ؛ ذهبی ، 1388ـ1390، همانجاها؛ سبکی ، ج 4، ص 8) و از اساتید بسیاری علم آموخت . شمار شیوخ و اساتید وی را افزون از صدتن دانسته اند که همگی از بزرگان قرن چهارم و نیمة اول قرن پنجم بودند. فقه را از ابوالفتح ناصربن حسین عمری (متوفی 444) و ابوالقاسم فورانی ، که خود شاگرد بیهقی در علم حدیث بود، فراگرفت (صفدی ، همانجا؛ سبکی ، ج 4، ص 9؛ علی بیهقی ، ص 184). از دیگر اساتید و مشایخ او می توان از اینان نام برد: أبوعبدالرحمان سُلَمی (303ـ412)، مؤلف طبقات الصوفیه ؛ عبدالملک بن أبی عثمان خرکوشی * نیشابوری (متوفی 407)، مؤلف شرف النّبی ؛ سهل بن محمد صعلوکی (متوفی 404)؛ و ابن فورک انصاری اصفهانی (332ـ406)، فقیه ، مفسّر، اصولی ، ادیب و نحوی و رجالی مشهور (صریفینی ، ص 127ـ 128؛ احمد بیهقی ، 1408 ب ، مقدمة عامر احمد حیدر، ص 16ـ 31؛ ذهبی ، 1388ـ1390، ج 3، ص 1132؛ همو، 1406، ج 18، ص 164ـ 165). بیهقی دانش اصول را نیز فرا گرفته بود. وی حافظه ای بسیار قوی داشت و در حفظ حدیث و استواری در آن ، یگانة روزگار خویش بود (ذهبی ، 1406، ج 18، ص 167؛ همو، 1388ـ1390، ج 3، ص 1133؛ علی بیهقی ، ص 183؛ یاقوت حموی ، همانجا).

به نوشتة اسنوی (همانجا)، بیهقی در پایان سفرهای علمی خود به خسروجرد رفت و اولین اثرش را در 406 نگاشت (قس ذهبی ، 1406، ج 18، ص 165). سپس در 441، برای نشر علم به نیشابور دعوت شد و به املای کتاب معرفة السنن و الا´ثار خود پرداخت و سرانجام در 458 در این شهر درگذشت (سبکی ، ج 4، ص 9، 11؛ سمعانی ؛ صفدی ، همانجاها؛ ابن کثیر، ج 12، ص 94؛ ذهبی 1388ـ1390، ج 3، ص 1134؛ قس یاقوت حموی ، همانجا، که تاریخ فوت او را 454 نوشته است ). بیهقی شاگردان زیادی داشته است که برخی از آنها عبارت اند از: ابوعلی انصاری ؛ نوة او ابوالحسن عبیدالله بن محمدبن احمد؛ ابوعبدالله فزاری ؛ ابوالقاسم شحامی ؛ ابوالمعالی محمدبن اسماعیل فارسی ؛ عبدالمنعم قشیری ؛ و پسر بزرگ بیهقی ، اسماعیل که مؤلف تاریخ بیهق (علی بیهقی ) از او حدیث شنیده است (ابن خلّکان ، ج 1، ص 76؛ ذهبی ، 1388ـ1390، ج 3، ص 1135؛ همو، 1406، ج 18، ص 169؛ علی بیهقی ، ص 184). سمعانی از جمله افرادی است که ده نفر از شاگردان بیهقی را دیده و از آنها حدیث شنیده است (همانجا). برخی اسناد روایی ذهبی (متوفی 748) نیز به بیهقی منتهی می شود (ذهبی ، 1388ـ1390، ج 3، ص 1134؛ برای آگاهی از تأثیر آثار بیهقی در نوشته های بعد از وی رجوع کنید به نهایة الارب نویری ؛ طبقات الشافعیه سبکی ؛ السیرة النبویة ابن کثیر؛ الروضة رافعی ؛ صبح الاعشی قلقشندی ؛ مفتاح السعادة طاشکوپری زاده ؛ تاریخ ابن وردی ؛ ابجد العلوم قنّوجی ).

بیهقی در عین وسعت دایرة حدیث شناسی از برخی آثار برجستة اهل سنت مانند سنن نسائی ، ابن ماجه و ترمذی بی بهره بوده ، اگرچه از سنن أبی داوود، با اِسناد عالی مطلع بوده است (ذهبی ، 1406، ج 18، ص 165؛ سبکی ، ج 4، ص 9).

بیهقی از عالمان بزرگ و برجستة شافعی است (ابن عساکر، ص 266؛ ابن خلّکان ، همانجا؛ ذهبی ، 1406، ج 18، ص 168؛ قس یاقوت حموی ، ج 1، ص 804؛ خوانساری ، ج 1، ص 252ـ 253؛ امین ، ج 2، ص 568؛ که به دلایلی احتمال داده اند که وی شیعه بوده است ). به نوشتة ذهبی (1406، ج 18، ص 169)، اگر بیهقی می خواست مذهب و شیوه ای ایجاد کند که بر مبنای اجتهاد و نظر خویش باشد، بر آن کار توانایی داشت ، زیرا دانش او از اختلافات مذاهب و نظریات ، بسیار گسترده بود.

بیهقی در گردآوری آثار شافعی بر دیگران پیشی گرفت ، و کاملترین شرح از آرای شافعی ، در آثار وی یافت می شود. بدین جهت ابن خلّکان (همانجا) و سبکی (ج 4، ص 10) به نقل از ذهبی ، وی را اولین گردآورندة آثار شافعی می دانند و شاید منظور این بوده که هیچکس قبل از بیهقی ، آثار شافعی را در یک مجموعة عظیم جمع نکرده است .

بیهقی روایات و اخبار را از طریق سماع از اساتید و مشایخ خویش نقل کرده و هر جا طرق دیگری ، غیر از طریق خویش ، یافته با ذکر مأخذ و طریق ، به دنبال نقل خود افزوده است . به نوشتة کتّانی (ص 30)، او خود را ملزم می دانست که روایتی را که به جعلی بودن آن یقین داشت نقل نکند. برخی از کتب بیهقی به طبع رسیده و پاره ای به صورت خطی باقی مانده است . شماری از آثار مهم بیهقی عبارت اند از:

1) السنن الکبری . مهمترین اثر بیهقی مشتمل بر احادیث رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم و افعال و تقریرات آن حضرت و گفته ها و احوال صحابه و برخی از تابعین به صورت موضوعی همراه با برخی توضیحات است . این کتاب در حقیقت دایرة المعارف بزرگی در حدیث است که بر مبنای ابواب فقه ، دسته بندی شده است (احمد بیهقی ، 1408 ب ، مقدمة عامر احمد حیدر، ص 37). حاجی خلیفه از این اثر به نام السنن الکبیر یاد کرده است . ابن عبدالحق دمشقی (متوفی 744)، شمس الدین ذهبی (متوفی 748) و عبدالوهاب شعرانی (متوفی 974)، هر یک جداگانه آن را خلاصه کرده اند. ابن ترکمانی حنفی (متوفی 750)، کتاب بزرگی در ردّ سنن بیهقی نوشت و آن را الجوهر النقیّ فی الرّد علی البیهقی نامید و زین الدین قاسم بن قطلوبغای حنفی (متوفی 879)، این اثر را با نام ترجیع الجوهر النقی تلخیص و به صورت الفبایی ، تا حرف میم ، تنظیم کرد (حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1007؛ کتانی ، همانجا). این اثر در ده جلد است و اولین بار در نیمة اول قرن سیزدهم ، همراه با اثر ابن ترکمانی ، در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است (احمد بیهقی ، 1361 ش ، مقدمة مهدوی دامغانی ، ج 1، ص 17ـ 18).

2) معرفة السنن و الا´ثار . از منابع فقه تطبیقی است که به گفتة سبکی (ج 4، ص 9)، هیچ فقیه شافعی از آن بی نیاز نیست . بیهقی در این کتاب ، به ردّ سخنان احمدبن سلامة طحاوی حنفی ، که بر شافعی و اصحاب او ایراد وارد کرده است ، پرداخته و احادیث مسندی را که شافعی در موضوع اصول و فروع دین آورده نقل کرده و، به جرح و تعدیل سند و بیان صحّت و ضعف آنها پرداخته است . همچنین با نظر و اجتهاد خود، برخی از راویانی را که دیگران مورد وثوق ندانسته اند توثیق کرده است (بیهقی ، 1408 ب ، مقدمة عامر احمد حیدر، ص 38ـ39). این کتاب ، در 1348 ش / 1969 در مصر به چاپ رسیده است .

3) المبسوط . این کتاب ـ که از بزرگترین و گسترده ترین آثار بیهقی است ـ شامل اقوال شافعی است (سبکی ، همانجا؛
حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1582). پیش از بیهقی افرادی چون بویطی * ، از شاگردان شافعی ، سخنان شافعی را جمع آوری کرده اند (سزگین ، ج 1، جزء3، ص 184، 191ـ192؛
غزالی ، ج 2، ص 279ـ 280)، اما بیهقی کاری گسترده تر در این کتاب انجام داده است . سمعانی (ج 1، ص 438)، ضمن تأیید کوشش بیهقی در جمع آوردن آثار شافعی ، نام آن را المبسوط ذکر می کند. بعضی منابع ، از این نوشته ، به دلیل محتوای آن ، به نام نصوص الشافعی یاد کرده اند (ابن کثیر، ج 12، ص 94؛
ذهبی ، 1406، ج 18، ص 166؛
همو، 1388ـ1390، ج 3، ص 1133؛
ابن خلّکان ، همانجا؛
حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1957).

4) الاسماء و الصفات . در معرفی برخی از اسماء و صفات خداوند و معانی آنهاست با دلایلی از کتاب و سنت و اجماع (احمد بیهقی ، 1408 ب ، مقدمة عامر احمد حیدر، ص 39). بیهقی در این کتاب ، در باب اسناد و راویانی صحبت می کند که از آنان روایاتی نقل کرده است . وی برشماری از احادیث و رجال آن تعلیق و توضیح دارد و بعلاوه ، از ضعف برخی راویانی که در صحیح مسلم از آنها یاد شده ، و یا دانشمندان علم رجال آنها را موثق دانسته اند، سخن گفته است (احمد بیهقی ، 1401، مقدمة کاتب ، ص 23). این کتاب در حیدرآباد (1333)، قاهره (1358) و بیروت (1405) به چاپ رسیده است .

5) الاعتقاد و الهدایة الی سبیل الرشاد . بیهقی در این اثر به اختصار امور واجب در اعتقادات اهل سنت را برای انسان مکلف معرفی کرده و به بیان مطالبی چون اسماء و صفات حق ، قضا و قدر، عدم خلق قرآن ، مشیّت ، تعریف ایمان و حدود آن ، اثبات نبّوت رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم ، کرامات اولیا و اصحاب و اهل بیت رسول خدا و خلافت خلفای چهارگانه پرداخته است . این اثر دو نوبت در بیروت (1380 و 1401) منتشر شده است .

6) دلائل النبوّة و معرفة احوال صاحب الشریعة . در سیرة نبوی و زندگانی نیاکان نبی اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و اخلاق و معجزات و بشارات به ظهور آن حضرت است . بیهقی در این کتاب معجزات و خوارق عاداتی را نقل می کند که بسیاری معتبر و برخی ضعیف و قابل خدشه اند. مورخان و سیره نویسان پس از بیهقی ، این کتاب را مرجعی استوار و معتبر برای خود دانسته اند و به همین دلیل اسناد قبل از او را حذف کرده و سخن وی را موثق دانسته اند (همو، 1361 ش ، مقدمة مهدوی دامغانی ، ج 1، ص 20). برای نمونه ، ابن کثیر در البدایة و النهایة ، و سیوطی در الخصائص الکبری از آن نقل کرده اند (همو، 1401، مقدمة کاتب ، همانجا) خرکوشی ، نیز کتابی به نام دلایل النبوة داشته است (ابن عماد، ج 3، ص 184).

دلائل النبوه بیهقی در هند و بیروت به طبع رسیده و نیز بخشی از آن را محمود مهدوی دامغانی به فارسی ترجمه کرده که در 1361 ش در تهران به چاپ رسیده است .

7) شعب الایمان ( الجامع المصنف فی شعب الایمان ). نوشته ای فراگیر که بیهقی آن را بر شیوة منهاج الدین فی شعب الایمانِ حسین بن حسن حلیمی * (متوفی 403)، در بیان شاخه های ایمانی به رشتة تحریر درآورده است . اساس این کتاب ، بر مبنای حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم است . ابوجعفر عمر قزوینی (متوفی 699)، آن را تلخیص کرده و مختصر شعب الایمان ، نام نهاده است . این کتاب در شش مجلد و در بعضی نسخه های خطی سه مجلد است (احمد بیهقی ، 1408 ب ، مقدمة عامر احمد حیدر، ص 41ـ42؛
همو، 1408 الف ، مقدمة ابیانی ، ص 6).

8) احکام القرآن . بیهقی سخنان شافعی در بیان معانی قرآن را در این اثر گردآورده است . این کتاب همانند احکام القرآن احمدبن علی رازیِ جصّاص است و سبکی (ج 2، ص 97) آن را از آثار بدیع بیهقی دانسته است . احکام القرآن در مصر به چاپ رسیده است (احمد بیهقی ، 1408 ب ، مقدمة عامر احمد حیدر، ص 43؛
همو، 1408 الف ، مقدمة ابیانی ، ص 7).

9) البعث و النشور . محتوای این کتاب آیات و اخباری است دربارة معاد. این اثر در کویت و بیروت به چاپ رسیده است (همو، 1408 الف ، مقدمة ابیانی ، همانجا).

10) کتاب الزهد الکبیر . دربارة موعظه ، در پنج بخش و شامل 989 قول و روایت از حضرت محمد صلی الله علیه وآله و سلم ، صحابه ، تابعین و جز ایشان است . پیش از بیهقی نیز بیش از شصت کتاب و نوشته در باب زهد و با همین نام نوشته شده است (همو، 1408 ب ، مقدمة عامر احمد حیدر، ص 47ـ56).

11) خلافیّات . بیهقی در این اثر مسائل مورد اختلاف میان فقه شافعی و حنفی را بررسی کرده است (همو، 1361 ش ، مقدمة مهدوی دامغانی ، ج 1، ص 19). این کتاب را از آثار برجسته ، ابتکاری و بی نظیر بیهقی دانسته اند (یافعی ، ج 3، ص 63؛
صفدی ، ج 6، ص 354؛
سبکی ، ج 4، ص 9).

12) المدخل الی السنن الکبری . مقدمه ای است بر السنن الکبری . نسخة خطی این کتاب ، به سماع و تأیید برخی از بزرگان اهل سنت همچون ابن صلاح و حافظ مُزّی رسیده است (احمد بیهقی ، 1408 ب ، مقدمة عامر احمد حیدر، ص 43ـ44). این کتاب در کویت به چاپ رسیده است (همو، 1408 الف ، مقدمة ابیانی ، ص 6). کتابی به نام معرفة علوم الحدیث (علی بیهقی ، ص 183؛
یاقوت حموی ، ج 1، ص 805)، نیز به او منسوب است .

برخی دیگر از آثار چاپ شدة او عبارت اند از: الا´داب ؛
القراءة خلف الامام ؛
مناقب الشافعی ؛
الاربعون الصغری ؛
حیات الانبیاء فی قبورهم ؛
اثبات عذاب القبر ؛
بیان خطأ من أخطأ علی الشافعی (احمد بیهقی ، 1408 الف ، مقدمة ابیانی ، ص 6ـ7؛
برای آگاهی از دیگر آثار بیهقی رجوع کنید به زرکلی ، ج 1، ص 116؛
سرکیس ، ج 1، ستون 620ـ621).

---

منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386/1965ـ1966؛
(2) ابن خلّکان ، وفیات الاعیان ، چاپ احسان عباس ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(3) ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الحسن الاشعری ، بیروت 1404/1984؛
(4) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب ، بیروت 1399/1979؛
(5) ابن کثیر، البدایة و النهایة ، بیروت 1411/1990؛
(6) عبدالرحیم بن حسن اسنوی ، طبقات الشافعیة ، چاپ کمال یوسف حوت ، بیروت 1407/1987؛
(7) محسن امین ، اعیان الشیعة ، چاپ حسن امین ، بیروت 1403/1983؛
(8) احمدبن حسین بیهقی ، الاعتقاد و الهدایة الی سبیل الرشاد علی مذهب السلف و اصحاب الحدیث ، چاپ احمد عصام کاتب ، بیروت 1401/1981؛
(9) همو، دلائل النبوة ، ترجمة محمود مهدوی دامغانی ، تهران 1361 ش ؛
(10) همو، کتاب البعث و النشور ، چاپ محمد سعید ابیانی ، بیروت 1408 الف ؛
همو، کتاب الزهد

(11) الکبیر ، چاپ عامر احمد حیدر، بیروت 1408 ب ؛
(12) علی بن زید بیهقی ، تاریخ بیهق ، چاپ احمد بهمنیار، تهران 1345 ش ، چاپ افست تهران 1361 ش ؛
(13) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، بیروت 1410/1990؛
محمدباقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات ، چاپ اسدالله اسماعیلیان ، قم

(14) 1390ـ1392؛
(15) محمدبن احمد ذهبی ، سیراعلام النبلاء ، ج 18، چاپ شعیب ارنؤوط و محمد نعیم عرقسوسی ، بیروت 1406/1986؛
(16) همو، کتاب تذکرة الحفاظ ، حیدرآباد دکن 1388ـ 1390/ 1968ـ1970؛
(17) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1986؛
(18) عبدالوهاب بن علی سبکی ، طبقات الشافعیة الکبری ، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمدحلو، قاهره 1964ـ1967؛
(19) یوسف الیان سرکیس ، معجم المطبوعات العربیة و المعربة ، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛
(20) فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، ج 1، جزء3، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی ، ریاض 1403/1983؛
(21) عبدالکریم بن محمد سمعانی ، الانساب ، چاپ عبدالله عمر بارودی ، بیروت 1408/1988؛
ابراهیم بن

(22) محمد صریفینی ، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق ، چاپ محمد کاظم محمودی ، قم 1362 ش ؛
(23) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، چاپ س .ددرینگ ، ویسبادن 1392/1972؛
(24) محمدبن محمد غزالی ، احیاء علوم الدین ، بیروت 1417؛
محمدبن جعفر کتانی ،

(25) الرسالة المستطرفة ، کراچی 1379/1960؛
عبدالله بن اسعد یافعی ،

(26) مرآة الجنان و عبرة الیقظان ، بیروت 1417/1997؛
(27) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965.

/ مرتضی دهقان /