responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2549

 

بیهقی ، ابوالفضل محمدبن حسین ، دبیر وتاریخنگار بلندآوازة دورة غزنویان و مؤلّف تاریخ بیهقی * . در دورة نهمین امیر غزنوی ، عبدالرشیدبن محمود سبکتکین ، بیهقی صاحبدیوانِ رسالت ، نگهبان اسناد مهم و ضبط کردنی و «خزانة حجّت » غزنویان ، و معتمد آن روزگار بود ( رجوع کنید به محمد بیهقی ، چاپ خطیب رهبر، ج 1، ص 163، ج 3، ص 874 ، 886).

در 385 در روستای حارث آباد در دو و نیم فرسنگی جنوب غربی سبزوار امروزی ، از ناحیة بیهق * ، تولد یافت (همان ، چاپ غنی و فیاض ، مقدمه ، ص و؛ علی بیهقی ، تعلیقات بهمنیار، ص 332) و در نیشابور، مرکز فرهنگی آن روزگار، به تحصیل پرداخت . در 412، در حالی که بیش از 27 سال نداشت ، به دیوان رسالت محمود غزنوی (حک : 387ـ421) راه یافت (محمد بیهقی ، چاپ خطیب رهبر، ج 3، ص 929). ابتدا شاگرد ابونصرِ مشکان * بود (همان ، ج 1، ص 53). پس از نوزده سال به نیابت ابونصر به دبیری سلطان محمود و سپس به دبیری دیوان محمدبن محمود (حک : شعبان تا شوال 421 و چند ماه در سال 432) و سلطان مسعود (حک : 421ـ432) و سپس سلطان مودود (حک : 432ـ441) و بالاخره فرخزادبن مسعود (حک : 444ـ451) برگزیده شد (علی بیهقی ، ص 175).

بیهقی از همان جوانی در شغل خود بسیار مورد اعتماد بود (برای نمونه رجوع کنید به محمد بیهقی ، چاپ خطیب رهبر، ج 2، ص 445، ج 3، ص 932). از واگذاری دبیری دیوان به او چنین بر می آید که علاوه بر دیگر فضیلتها خط خوشی نیز داشته است . بیهقی پس از مرگ ابونصر مشکان و جانشین شدن بوسهل زوزنی (متوفی پیش از 450) به عنوان رئیس جدید دیوان رسالت ، به دلیل موافق نبودن با این امر در نامه ای به سلطان مسعود از شغل دبیری استعفا خواست ، اما مسعود او را به کار دلگرم ساخت و از بوسهل خواست تا با او بخوبی رفتار کند ( رجوع کنید بههمان ، ج 3، ص 932ـ933). در 431 بوسهل مورد عتاب مسعود واقع شد و مسعود او را به بُست فرستاد و بوسهل هنگامی که به رفتن تن در داد بیهقی را «خلیفت خویش کرد» (همان ، ج 3، ص 981ـ 982). پس از قتل مسعود (432) و دیگرگونی اوضاع ، بیهقی در دورة محمدبن محمود و مودودبن مسعود و نیز سلطان فرخزاد همچنان دبیر دیوان رسالت بود (علی بیهقی ، همانجا) تا در عهد عبدالرشید (441ـ444) کوچکترین فرزند محمود غزنوی به ریاست دیوان رسالت برگزیده شد (محمد بیهقی ، چاپ خطیب رهبر، ج 1، ص 163). اما پس از سلطان فرخزاد «انزوا اختیار کرد و به تصانیف مشغول گشت » (علی بیهقی ، همانجا).

از حوادث مهم زندگی بیهقی در زمان عبدالرشید غارت شدن خانه و زندانی شدن وی بود که بر اثر سعایت غلامی ، «تومان » نام ، انجام شد (عوفی ، قسم 3، ج 2، ص 572 ـ573).

واقعة دیگر زندگی بیهقی این بود که «او را از جهت مَهر زنی ، قاضی در غزنی حبس فرمود» (علی بیهقی ، ص 177) تا اینکه طغرل بَرار و به قول بیهقی «طغرل مغرور مخذول » (محمد بیهقی ، چاپ خطیب رهبر، ج 3، ص 1118) به غزنین تاخت و عبدالرشید را کشت و «خدم ملوک را با قلعه فرستاد» و یکی از کسانی که از زندان قاضی به زندان قلعه انتقال یافت ، بیهقی بود (علی بیهقی ، همانجا). علی بن زید بیهقی (ابن فندق )، همشهری بیهقی ، ضمن نقل اندرزهایی اخلاقی از بیهقی چهار بیت عربی از او نقل می کند که دو بیت از آنها دربارة دورة زندان او در «حبس قلعه » در عهد طغرل است (ص 177ـ 178).

بیهقی در دورة فرخزاد نیز هنوز دبیر دیوان رسالت بود و ظاهراً در اواخر همین دوره بود که نامة معروف صلح نامه (کتاب الصلح ) را در موضوع مصالحة چغری بیک (حسینی ، ص 26: جقربک ) داوودبن میکائیل سلجوقی با غزنویان تنظیم و کتابت کرد (همان ، ص 29). وی پس از درگذشت فرخزاد و روی کار آمدن ابوالمظفر ابراهیم در صفر 451 (محمد بیهقی ، چاپ خطیب رهبر، ج 2، ص 514)، به ادامة کار تألیف کتاب مشهور خود، تاریخ بیهقی ، اشتغال داشت تا در صفر 470 درگذشت (علی بیهقی ، ص 175، 178).

مؤلف آثار الوزراء در پنج موضع از کتاب خود، کتابی را با عنوان مقامات خواجه ابوالنصر مشکانی ، با اندکی اختلاف در عنوان ، به بیهقی نسبت می دهد (عقیلی ، ص 8، 154، 161، 178، 186). با توجه به این نکته که موضوع «مواضعه ها» و «جوابها»یی که میان خواجه احمد حسن میمندی (متوفی 424) و سلطان مسعود ردّ و بدل گردیده (همان ، ص 178ـ180) عیناً همان مطالبی است که خود بیهقی هم ضمن اشارت به آنها می نویسد: «آن مواضعه بیاورده ام در مقاماتِ محمودی که کرده ام ، کتاب مقامات ، و این جا تکرار نکردم » (محمد بیهقی ، چاپ خطیب رهبر، ج 1، ص 203) معلوم می شود که مقامات خواجه ابوالنصر مشکانی ـ یعنی مجموعة مطالبی که بیهقی از استادش ابونصر مشکان دربارة تاریخ محمود غزنوی نقل کرده است ـ به احتمال زیاد، همان مقامات محمودی است (نفیسی ، ج 1، ص 94ـ95).

بیهقی همچنین از «رسالتی » یاد می کند که خود «تألیف » کرده بوده و نامه هایی را که از دیوان سلطان مسعود به ترکستان نوشته اند در آنجا ثبت کرده بوده است (ج 2، ص 651). احتمال می دهیم که این رساله باید همان کتاب زینة الکتّاب بوده باشد که در فن نویسندگی و هنر انشاء نامه ها و فرمانها تألیف گردیده و ابن فندق از آن یاد کرده و گفته است «در آن فن ، مثل آن کتاب نیست » (ص 175). نیز رساله ای دیگر از بیهقی در موضوع لغت موجود است که شامل حدود 370 واژة فارسی با معادلهای عربی آنهاست (حکمت ، ص 383ـ384). این رساله در مجموعه ای در کتابخانة ملک تهران نگهداری می شود که در شوال 652 نگارش یافته (همان ، ص 383) و علی اصغر حکمت آن را در مجموعه ای با عنوان پارسی نغز در 1330 ش و صادق کیا همان را با عنوان چند سخن که دبیران در قلم آرند در 1357 ش چاپ و منتشر کرده است . علی اکبر فیاض احتمال داده است که این رساله قسمتی از زینة الکتّاب باشد (محمد بیهقی ، مقدمه ، ص ز).


منابع :
(1) علی بن زید بیهقی ، تاریخ بیهق ، چاپ احمد بهمنیار، تهران 1345ش ، چاپ افست تهران 1361ش ؛
(2) محمدبن حسین بیهقی ، تاریخ بیهقی ، چاپ خلیل خطیب رهبر، تهران 1368ش ؛
(3) همان ، چاپ غنی و فیاض ، تهران 1324ش ؛
(4) علی بن ناصر حسینی ، کتاب اخبار الدولة السلجوقیة ، چاپ محمد اقبال ، بیروت 1404/1984؛
(5) علی اصغر حکمت ، پارسی نغز ، تهران 1330ش ؛
(6) حاجی بن نظام عقیلی ، آثار الوزراء ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران 1364ش ؛
(7) محمدبن محمد عوفی ، جوامع الحکایات و لوامع الروایات ، قسم 3، ج 2، چاپ امیربانو کریمی (مصفّا) و مظاهر مصفّا، تهران 1353ش ؛
(8) سعید نفیسی ، در پیرامون تاریخ بیهقی ، تهران 1352 ش .

/ رضا مصطفوی سبزواری /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2549
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست