بیگدلی ، حسین بیگ لله ، از سران قزلباش و از سرداران شاه اسماعیل اول صفوی (حک : 907ـ930). از بزرگان ایل بیگدلی شاملو بود. از زندگی و چگونگی پیوستن او به حلقة هواداران صفوی اطلاع دقیقی در دست نیست . نخستین بار در 893 نام او در سپاه شیخ حیدر * به عنوان یکی از فرماندهان در جنگ با شروانشاهان و آق قوینلوها، آمده است ( جهانگشای خاقان ، ص 45، رجوع کنید به اسکندرمنشی ، ج 1، ص 20). در این جنگ شیخ حیدر کشته شد و همسر و پسرانش به اسارت یعقوب بیگ آق قوینلو (متوفی 896) درآمدند. این امر موجب پراکندگی مریدان صفویان شد ( جهانگشای خاقان ، ص 47؛ غیاث الدین

خواندمیر، ج 4، ص 433ـ434). با مرگ یعقوب بیگ ، کشمکش برای جانشینی او در میان خاندان آق قوینلو آغاز شد. سرانجام در 897، رستم بیگ ، برادرزادة او در تبریز به تخت نشست . او برای حفظ تاج و تخت خود پسران شیخ حیدر، علی ، ابراهیم و اسماعیل ، را که در قلعة استخر در فارس زندانی بودند، آزاد کرد. با بازگشت سلطان علی و برادرانش به تبریز، صوفیان به گردشان جمع آمدند (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 22ـ23؛ غیاث الدین خواندمیر، ج 4، ص 439). در 898، بار دیگر حسین بیگ لله یکی از فرماندهان سپاه سلطان علی میرزا در جنگ با بایسنقر آق قوینلو بود ( عالم آرای شاه اسماعیل ، ص 30؛ جهانگشای خاقان ، ص 53). سرانجام سلطان علی در جنگ با رستم بیگ کشته شد، اما اسماعیل و ابراهیم به یاری حسین بیگ لله و دیگر صوفیان که به «اهل اختصاص » (غیاث الدین خواندمیر، ج 4، ص 448؛ سیوری ، ص 19) و یا «اهل اخلاص » (غفاری قزوینی ، ص 264) مشهورند، به اردبیل و سپس به گیلان گریختند ( عالم آرای شاه اسماعیل ، ص 35؛ روملو، ج 12، ص 6). حسین بیگ لله در سالهای اقامت پنهانی اسماعیل در لاهیجان همراه او بود (غیاث الدین خواندمیر، ج 4، ص 441؛ عالم آرای شاه اسماعیل ، همانجا). در منابع برای عنوان لله دلیلی ذکر نشده است ، اما به نظر می رسد که دادن این لقب به سبب نقش وی در تربیت و نگهداری اسماعیل میرزا بوده است . حسین بیگ از آغاز قیام همراه اسماعیل میرزا بود ( جهانگشای خاقان ، ص 89؛
مینورسکی ، ص 245؛
عالم آرای شاه اسماعیل ، ص 44؛
بوداق قزوینی ، ص 285). شاه اسماعیل پس از تاجگذاری در 907 مقام «وکالت نفس نفیس همایون » و امیرالامرایی و در واقع نیابت سلطنت را به حسین بیگ لله اعطا نمود ( جهانگشای خاقان ، ص 153؛
محمود خواندمیر، ص 66؛
غفاری قزوینی ، ص 266). در 909، شاه هنگام لشکرکشی به شیراز حکومت یزد را نیز به او واگذاشت ، اما او چون در رکاب شاه بود، شعیب آقا از ملازمان خود را به حکومت آنجا گماشت (روملو، ج 12، ص 111؛
غیاث الدین خواندمیر، ج 4، ص 478). در نوروز 914، شاه اسماعیل ، حسین بیگ لله را به دلیل شکست او از طایفة ذوالقدر از مقام وکالت نفس همایون برکنار کرد و امیر نجم رشتی را که ایرانی بود به جای او برگزید (غفاری قزوینی ، ص 271؛
تاریخ قزلباشان ، ص 8). قدرت روزافزون قزلباشان نیز یکی از دلایل برکناری او بود. چندی بعد، حسین بیگ به فرمان شاه به بغداد لشکر کشید و با فرار باریک بیک پرناک ، حاکم آن شهر، بغداد را گرفت و سپس در همان سال به همراه بیرام بیک قرامانی ، به لرستان رفت ( جهانگشای خاقان ، ص 283ـ284، 294؛
اسکندرمنشی ، ج 1، ص 34ـ35؛
غیاث الدین خواندمیر، ج 4، ص 493، 497). در 915 شاه اسماعیل پس از فتح شروان ، که حسین بیگ نیز در آن شرکت داشت ، حکومت آنجا را به او واگذار کرد و در همان سال او را از مقام امیرالامرایی برکنار نمود (هدایت ، ج 8، ص 24؛
روملو، ج 12، ص 146؛
جهانگشای خاقان ، ص 309؛
منشی قمی ، ج 1، ص 100). حسین بیگ بیگدلی همچنین در جنگ با شیبک خان ازبک از سرداران سپاه بود (منشی قمی ، ج 1، ص 112) و پس از تصرف هرات به حکومت آنجا برگزیده شد (غیاث الدین خواندمیر، ج 4، ص 516). با بازگشت شاه اسماعیل از ماوراءالنهر ازبکان شورش کردند. این بار شاه اسماعیل امیرنجم ثانی را به فرماندهی سپاه برای سرکوبی ازبکان انتخاب کرد. حسین بیگ لله ، به فرمان شاه ، در بلخ به امیر نجم پیوست . امیرنجم پس از تصرف قلعة قَرَشی ، قلعة غُجْدَوان را محاصره کرد. پافشاری امیرنجم در ادامة جنگ با مخالفت سران قزلباش همراه بود. امیرنجم در این نبرد کشته شد. حسین بیگ پس از قتل امیرنجم ثانی ، و یا به قولی در آغاز جنگ ، از میدان نبرد گریخت ( عالم آرای شاه اسماعیل ، ص 436ـ 437،440،451؛
جهانگشای خاقان ، ص 434؛
منشی قمی ، ج 1، ص 123؛
غیاث الدین خواندمیر، ج 4، ص 529). سپس به اردوی شاه پیوست و بار دیگر در جنگ ازبکان او را همراهی کرد. پس از فتح دوبارة هرات ، به دستور شاه از مقامش خلع شد و حکومت آنجا به زینل بیگ بیگدلی * واگذار گردید (هدایت ، ج 8، ص 31). در 920، حسین بیگ لله در جنگ چالدران * از سرداران سپاه بود و در همانجا کشته شد ( جهانگشای خاقان ، ص 501؛
هدایت ، ج 8، ص 35؛
غیاث الدین خواندمیر، ج 4، ص 547).

---

منابع :
(1) اسکندرمنشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، تهران 1350 ش ؛
(2) بوداق قزوینی ، جواهرالاخبار ، عکس از نسخة خطی وقفی شاه عباس اول به خانقاه اردبیل ، موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 3517؛
(3) تاریخ قزلباشان ، چاپ میرهاشم محدث ، تهران 1361 ش ؛
(4) جهانگشای خاقان ( تاریخ شاه اسماعیل )، چاپ الله دتّا مضطر، اسلام آباد 1364 ش ؛
(5) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1362 ش ؛
(6) محمودبن غیاث الدین خواندمیر، تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی (ذیل تاریخ حبیب السیر )، چاپ محمد علی جراحی ، تهران 1370 ش ؛
(7) حسن روملو، احسن التواریخ ، چاپ عبدالحسین نوایی ، ج 12، تهران 1357 ش ؛
(8) راجر سیوری ، ایران عصر صفوی ، ترجمة احمد صبا، تهران 1363 ش ؛
(9) عالم آرای شاه اسماعیل ، چاپ اصغر منتظر صاحب ، تهران 1349 ش ؛
(10) احمدبن محمد غفاری قزوینی ، تاریخ جهان آرا ، تهران 1343 ش ؛
(11) احمدبن حسین منشی قمی ، خلاصة التواریخ ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1359ـ1363 ش ؛
(12) ولادیمیرفدروویچ مینورسکی ، سازمان اداری حکومت صفوی ، یا، تحقیقات و حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکرة الملوک ، ترجمة مسعود رجب نیا، در میرزا سمیعا، تذکرة الملوک ، تهران 1368 ش ؛
(13) رضاقلی بن محمدهادی هدایت ، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری ، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا ، ج 8 ـ10، تهران 1339 ش .

/ مهین فهیمی /