بیگدلی ، قبیلة بزرگ و قدیمی ترک از قبایل بیست ودوگانة غُز. نام این قبیله در دیوان لغات الترک به صورت بَکتِلی نوشته شده است . به صورتهای بیکدلی و بگدلی و بویوک دیل لی (قائم مقام ، ص 444) نیز ضبط شده است که طبق نسب نامه های افسانه ای ترکان ، از نسل یولدوزخان پسر سوم اُغُوزخان هستند (رشیدالدین فضل الله ، ج 1، ص 25، 41؛ حمدالله مستوفی ، ص 566). کاشغری معنایی برای این نام ذکر نکرده است اما خواجه رشیدالدین (ج 1، ص 41) آورده است که بیگدلی یعنی کسی که همانند بزرگان عزیز باشد. این قبیله با شعار و علامت خاص خود، از سایر قبایل ترک متمایز بود (کاشغری ، ص 171). تاریخ ورود این قبیله به ایران نامعلوم است اما براساس خبر ضعیفی که از جامع التواریخ خواجه رشیدالدین نقل شده است ، در عصر سلاجقه بردگانی از قبیلة بیگدلی در غرجستان خرید و فروش می شدند؛ از جمله انوشتکین غرجه ، جدّ خوارزمشاهیان ، که در سالهای آخر سلطنت ملکشاه سلجوقی ، شحنة خوارزم بود (قفس اوغلی ، ص 48ـ 49، 52). این قبیله ظاهراً پیش از مهاجرت به طرف جنوب غربی (ماوراءالنهر، خوارزم ، ایران ، عراق ، آناطولی و شام ) در کوههای آلتایی سکونت داشتند. آنها در عصر چنگیزخان در شمار قبایل نایمان بودند و در لشکرکشی جورماغون نویان ، سردار معروف مغول ، به ایران شرکت کردند و تدریجاً تا آناطولی و شام پیش رفتند (قائم مقام ، ص 445). بیگدلیهای شام که به شاملو مشهورند، اغلب در اطراف حلب پراکنده بودند (سومر، ص 209)، و بهترین چراگاهها در میان حلب و دیار بکر به آنان تعلق داشت ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ). استقرار شاملوهای بیگدلی در ایران ، ظاهراً پیش از تشکیل دولت صفویه صورت گرفته است . امرای یکی از طوایف اوجی ، از طوایف مشهور شاملو (سومر، ص 209، 211)، پیش از نیمة اول قرن نهم در قریة لوشان ، از روستاهای طارم ، سکونت داشتند (مرعشی ، ص 260ـ261). برخی از منابع دورة صفویه ، میان طوایف بیگدلی و شاملو تفاوت قائل شده اند. شاملوها یکی از طوایف قزلباشان بودند، اما نام بیگدلیها نخستین بار پس از وقایع 953 آمده است . در این سال ، برکت خلیفة بیگدلی ، از القاص میرزا، برادر شورشی شاه طهماسب ، جدا شد و به اردوی شاه طهماسب پیوست (روملو، ج 1، ص 408). احمدبیگ بیگدلی در 1002، داروغة لاهیجان شد (اسکندرمنشی ، ج 1، ص 459). محمدبیگ بیگدلی شاملو و برادرانش ، قبان سلطان و ساروبیگ ، از سرداران و حکّام معتبر دولت شاه عباس صفوی بودند (همان ، ج 1، ص 535، ج 2، ص 641، 811؛
منجم یزدی ، ص 402، 409).

زینل بیگ بیگدلی * ، از سرداران ارتش شاه عباس ، در 1037 حاکم ری بود (اسکندرمنشی ، ج 2، ص 935؛
حسینی استرآبادی ، ص 214). حیدرسلطان بیگدلی ، ایشیک آقاسی باشی حَرَم شاه عباس بود (اسکندرمنشی ، ج 2، ص 860). گونْدُغْمُش سلطان بیگدلی ، که در حوالی کرکوک سکونت داشت ، در 1032 و به هنگام اولین تهاجم شاه عباس به بغداد، با اتباع خود به اردوی شاه عباس پیوست و با دریافت تیولی بزرگ در آذربایجان به آن سامان مهاجرت کرد (همان ، ج 2، ص 1085). طوایف بیگدلی ایران از دورة سلطنت صفویه که اغلب در نواحی غربی و مرکزی ایران سکونت داشتند در آذربایجان و در اطراف مراغه (قائم مقام ، ص 446) و در کنار رودخانة مزلقان چای (مزدقان چای ) و بلوکات ساوه می زیستند (همانجا؛
ناصرالدین قاجار، ص 18ـ 19؛
افضل الملک ، ص 104). عده ای از بیگدلیها تدریجاً به طرف قم مهاجرت کردند و در شمار یکی از نیروهای اجتماعی مهم قم درآمدند.

برخی از مشاهیر بیگدلیها عبارت اند از: حاجی لطفعلی خان آذرِبیگدلی * شاعر معروف قرن دوازدهم و صاحب تذکرة آتشکدة آذر؛
محمدزمان بیگ بیگدلی و پسرش ، ولی محمدخان بیگدلی ، از بزرگان دولت شاه سلطان حسین صفوی (جزایری ، ص 69)؛
حسین بیگ لله بیگدلی * ؛
دورمیش خان بیگدلی * ؛
مصطفی خان بیگدلی که در آخرین سال سلطنت نادرشاه به سفارت عثمانی رفته بود (قائم مقام ، همانجا؛
غفاری کاشانی ، ص 41)؛
محمدزمان خان بیگدلی نوادة مصطفی خان ، از مشاهیر و بزرگان دربار کریم خان زند و جانشینان او (غفاری کاشانی ، ص 165، 211، 545، 553)؛
علیقلی خان بیگدلی * از سران افشاریه و یدالله خان اسلحه دارباشی ، سرکردة بیگدلیهای همدان و زنجان ، از رجال دربار رضاخان و پسرش محمدرضا پهلوی . در میان بعضی از طوایف چادرنشین یا اسکان یافتة ایران ، چند تیرة ترک و ترکمن دیده می شود که بیگدلی نام دارند، از جملة آنان طایفة بیگدلی از طوایف آغاجری خوزستان است (امام شوشتری ، ص 86). در میان طوایف ترکمن گوکلان نیز طایفه ای به نام بیگدلی وجود داشته است ( گرگان نامه ، ص 126، 241؛
قورخانچی ، ص 60). اما انتساب این طایفة ترکمن به قبیلة قدیمی بیگدلی محل تردید است . در میان ایلات قشقایی نیز سه تیره به نام بیگدلی وجود دارد که دو تیرة آن از طوایف کشکولی بزرگ و یک تیرة آن از طوایف شش بلوکی است (مرکز آمار ایران ، ص 17؛
پیمان ، ص 217؛
قهرمانی ابیوردی ، ص 426، 439).

---

منابع :
(1) اسکندرمنشی ، تاریخ عالم آرای عباسی ، تهران 1350ش ؛
(2) غلامحسین افضل الملک ، تاریخ و جغرافیای قم ، تهران 1356ش ؛
(3) محمدعلی امام شوشتری ، تاریخ جغرافیائی خوزستان ، تهران 1331ش ؛
(4) حبیب الله پیمان ، توصیف و تحلیلی از ساختمان اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی ایل قشقائی ، تهران 1347ش ؛
(5) عبدالله بن نورالدین جزایری ، کتاب تذکرة شوشتر ، چاپ خان بهادر مولی بخش و محمد هدایت حسین ، تهران 1348ش ؛
(6) حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی ، تاریخ سلطانی : از شیخ صفی تا شاه صفی ، چاپ احسان اشراقی ، تهران 1364ش ؛
(7) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، تاریخ گزیده ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1362ش ؛
(8) رشیدالدین فضل الله ، جامع التواریخ ، چاپ بهمن کریمی ، تهران 1338ش ؛
(9) حسن روملو، احسن التواریخ ، چاپ عبدالحسین نوائی ، ج 12، تهران 1357ش ؛
(10) فاروق سومر، نقش ترکان آناطولی در تشکیل و توسعة دولت صفوی ، ترجمة احسان اشراقی و محمدتقی امامی ، تهران 1371ش ؛
(11) ابوالحسن غفاری کاشانی ، گلشن مراد ، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1369ش ؛
(12) ابوالقاسم بن عیسی قائم مقام ، منشآت قائم مقام فراهانی ، چاپ فرهاد میرزا معتمدالدوله ، تهران 1280؛
(13) ابراهیم قفس اوغلی ، تاریخ دولت خوارزمشاهیان ، ترجمة داود اصفهانیان ، تهران 1367ش ؛
(14) محمدعلی قورخانچی ، نخبة سیفیّه : در تاریخ و جغرافیای استرآباد ، چاپ منصورة اتحادیه (نظام مافی ) و سیروس سعدوندیان ، تهران 1360ش ؛
(15) مظفر قهرمانی ابیوردی ، از باورد یا ابیورد خراسان تا ابیورد یا بوالورد فارسی ، تهران 1355ش ؛
(16) محمودبن حسین کاشغری ، نامها و صفتها و ضمیرها و پسوندهای دیوان لغات الترک ، ترجمه و تنظیم و ترتیب الفبائی محمد دبیرسیاقی ، تهران 1357ش ؛
(17) گرگان نامه ، به کوشش مسیح ذبیحی ، چاپ ایرج افشار، تهران 1363ش ؛
(18) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ، تاریخ گیلان و دیلمستان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1364ش ؛
(19) مرکز آمار ایران ، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1366: نتایج تفصیلی ایل قشقایی ، تهران 1368ش ؛
(20) جلال الدین محمد منجم یزدی ، تاریخ عباسی ، یا، روزنامة ملاجلال ، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران 1366ش ؛
(21) ناصرالدین قاجار، شاه ایران ، شهریار جاده ها: سفرنامة ناصرالدین شاه به عتبات ، چاپ محمدرضا عباسی و پرویز بدیعی ، تهران 1372ش .

(22) EI 2 , s.v. "Begdili" (by Faruk Sدmer).

/ علی پورصفر قصابی نژاد /