بیعَه ، عبادتگاهِ اهل کتاب . این واژه در قرآن یک بار (حج : 40) به صورت جمع ، بِیَع ، آمده است . سیوطی ( الاتقان ، ج 2، ص 131) آن را در زمرة واژه های غیرعربی قرآن ذکر کرده است . به نوشتة جَوالیقی (ص 81) برخی واژة بیعه را فارسیِ معرّب دانسته اند، اما جِفری (ص 150) با ردّ این نظر، سریانی بودن آن را روشن می داند. به گفتة وی صورت سریانی بیعه در اصل به معنای «تخم » (قس «بیض » عربی و معادلهای عبری و آرامی آن ) بوده و سپس مجازاً برای رأس طاقهای مدور و نیز عبادتگاههای گنبددار به کار رفته است .

لغت شناسان و فرهنگ نویسان بیعه را، که جمع آن به صورت بِیَعات و بِیْعات هم آمده است ، غالباً پرستشگاه ترسایان یا کلیسا معنا کرده اند، هر چند آن را عبادتگاهِ یهودیان هم گفته اند. برخی نیز آن را مترادف کنیسه * و اطلاق هر دو را،در اصل ، بر همة معابد یهود و نصاری دانسته اند، اگر چه براساس قولِ مشهور، کنیسه اختصاصاً عبادتگاه یهودیان است (جرجانی ؛ ابن منظور؛ شرتونی ؛ صفی پوری ؛ بستانی ؛ دزی ، ذیل واژه ).

مفسران در تفسیر آیة «...لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ و صَلَواتٌ وَ مساجدُ...» (حج : 40) که جزو آیات جهاد است ، اقوال مختلفی دربارة بیعه نقل کرده اند: عبادتگاه یهود است ؛ همچون صومعه عبادتگاهِ نصاری است ، با این تفاوت که صومعه در بیابان و بیعه در آبادی ساخته می شود؛ برخلاف صومعه ، که میان یهود و نصاری و مسلمانان مشترک است ، اختصاص به نصاری دارد؛ همچون صومعه و صلو'ة (مفردِ صَلَوات ) حاکی از مسجد است ؛ نام پرستشگاهها در ایام شریعت موسی علیه السلام است ؛ نام پرستشگاهها در ایام شریعت عیسی علیه السلام است ( رجوع کنید بهطبرسی ؛ طوسی ، التبیان ؛ ابوالفتوح رازی ؛ فخررازی ؛ سیوطی ، الدُّرالمَنثور ، ذیل آیه ).

فقهای امامی ، احداث بیعه و دیگر عبادتگاههای اهل کتاب را در سرزمینهای اسلامی یا ممالکی که با جنگ به دست مسلمانان فتح شده است ، جایز ندانسته اند. این فقیهان تنها در شرایطی ، نگهداری و مرمّت این عبادتگاهها را در بلادی که با صلح به تصرف مسلمانان درآمده است جایز دانسته اند (نجفی ، ج 21، ص 280ـ284؛ محقق حلی ، ج 1، ص 331؛ طوسی ، المبسوط ، ج 2، ص 45ـ46). فقهای عامه نیز متفق اند که احداث بیعه ، کنیسه و مانند آن در سرزمین اسلامی برای اهل ذمّه جایز نیست ، اما مرمّت آن مجاز است (زحیلی ، ج 6، ص 448). در کتب فقهی در باب وقف نیز احکامی دربارة بیعه و دیگر پرستشگاههای غیرمسلمانان آمده است . از طرف دیگر، عدم تعرض به عبادتگاههای اهل ذمّه از حقوق آنان شمرده شده است (همان ، ج 6، ص 450).

واژة بیعه ، که پیش از اسلام رایج بوده و در کتیبه های جنوب عربستان یافت شده است ، به دفعات در شعر قدیم عربی به کار رفته است (جفری ، همانجا). ناصرخسرو نیز در سفرنامه (ص 62ـ63) کلیسایی را به نام بیعة القُمامَة ( = کلیسای قیامت ) ، در بیت المقدس ، وصف می کند که ترسایان آن را بزرگ می داشته اند، هر سال خلق بسیار از روم به زیارت آن می آمده اند و قسّیسان و راهبان در آنجا شب و روز به خواندن انجیل و نماز و عبادت مشغول بوده اند.

---

منابع :
(1) علاوه برقرآن ؛
(2) ابن منظور، لسان العرب ، چاپ علی شیری ، بیروت 1412/1992؛
(3) حسین بن علی ابوالفتوح رازی ، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن ، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح ، مشهد 1365ـ 1375 ش ؛
(4) بطرس بستانی ، محیط المحیط : قاموس مطوّل للّغة العربیّة ، بیروت 1867ـ1870؛
(5) علی بن محمد جرجانی ، ترجمان القرآن ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1360 ش ؛
(6) آرتور جِفری ، واژه های دخیل در قرآن مجید ، ترجمة فریدون بدره ای ، تهران 1372 ش ؛
(7) موهوب بن احمد جوالیقی ، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم ، چاپ احمد محمد شاکر، چاپ افست تهران 1966؛
(8) راینهارت پیترآن دزی ، تکملة المعاجم العربیَّة ، ترجمه محمدسلیم نعیمی ، عراق 1978؛
(9) وهبه مصطفی زحیلی ، الفقه الاسلامی وادلَّته ، دمشق 1404/ 1984؛
(10) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الاتقان فی علوم القرآن ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قم 1363 ش ؛
(11) همو، الدُّرالمَنثور فی التفسیر بالمأثور ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(12) سعید شرتونی ، اقرب الموارد فی فُصح العربیّة والشوارد ، قم 1403؛
(13) عبدالرحیم بن عبدالکریم صفی پوری ، منتهی الارب فی لغة العرب ، چاپ سنگی تهران 1297ـ 1298، چاپ افست تهران 1377؛
(14) فضل بن حسن طبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی ، بیروت 1408/ 1988؛
(15) محمدبن حسن طوسی ، التبیان فی تفسیرالقرآن ، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(16) همو، المبسوط فی فقه الامامیة ، ج 2، چاپ محمدتقی کشفی ، تهران 1387؛
(17) محمدبن عمر فخررازی ، التفسیرالکبیر ، قاهره ( بی تا. ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(18) جعفربن حسن محقق حلی ، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام ، چاپ عبدالحسین محمدعلی ، نجف 1389/ 1969؛
(19) ناصرخسرو، سفرنامة حکیم ناصرخسرو قبادیانی مروزی ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1363 ش ؛
(20) محمدحسن بن باقر نجفی ، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام ، چاپ شیخ عباس قوچانی ، بیروت 1981.

/ مالک حسینی /