responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2432

 

بَیرام خان (محمد بیرام خان ) ، خان خانان ، از امرا و وزرای سلسلة بابریان * هند. از نژاد ترکمن و از ایلِ بهارلو * ، شاخه ای از قراقوینلوها، بود. این طایفه پس از مرگ ملکشاه سلجوقی (485)، در دیاربکر نفوذ فراوان داشتند. پدربزرگش ، یارعلی بیگ بلال ، در خدمت بابر (حک : 932ـ937) بود (بابر، ج 1، ص 91، 189) و پدرش ، سیف علی بیگ ، حاکم غزنه ، پس از درگذشت بابر به خدمت همایون (حک : 937ـ963) درآمد (فرشته ، ص 25).

بیرام خان در بدخشان و به قولی محتملتر در غزنه به دنیا آمد. در کودکی پدرش را از دست داد، آنگاه به بلخ مهاجرت کرد و در آنجا به تحصیل پرداخت . در شانزده سالگی ، همراه همایون ، به هند رفت . در نبردهای چوسا (946) و قنوچ (947) که به شکست کامل همایون انجامید، شرکت کرد و چون دشمن در تعقیب او بود، به زمیندار سَنْبْهَل ، که در تیول همایون بود، پناهنده شد. هنگامی که شیرشاه ، حکمران افغانی ، از نهانگاه او باخبر شد، از بیرام خان خواست که یا به خدمت او درآید و یا سنبهل را ترک کند. بیرام خان به دربار سلطان محمود، پادشاه گجرات ، گریخت و به خدمت او درآمد. بیرام خان ، پس از چندی ، به بهانة زیارت حج ، به راجپوتانا رفت ، از صحرای سند گذشت و در 950 در شهر جون به همایون پیوست و همراه او به قندهار رفت .

در لشکرکشیهای همایون به هند، فرمانده کل سپاه بود و در بسیاری از نبردها پیروز شد. مهمترین پیروزی او که برای همایون ، تاج و تخت هند را در برداشت ، در نبرد با سکندر سور ( اسکندر سوری ) در 963 بود.

همایون برای ابراز حق شناسی ، او را للة پسرِ سیزده ساله اش ، اکبر، کرد و لقب «خان بابا» به وی داد. هنگامی که اکبر به حکومت پنجاب منصوب شد، با همراهی بیرام خان به آنجا رفت . پس از مرگ همایون در 964، بیرام خان پادشاهی اکبر را اعلام و مراسم تاجگذاری را برگزار کرد. اندکی بعد، با شکست دادن هیمو که به فرماندهی سپاه سور به دهلی حمله کرده بود، پایه های حکومت اکبرشاه را محکمتر کرد. در این زمان ، بیرام خان در اوج قدرت ، به نام اکبر که هنوز تحت سرپرستی او بود، حکومت می کرد.

ازدواج بیرام خان با سلیمه سلطان بیگم ، دختر عمة اکبر، بر شأن و شوکت او افزود. پسرش عبدالرحیم خان ، خان خانان ، از همسر قبلی وی ، دختر جمال خان از خوانین هیوات ، بود.

در 966، بیرام خان «شیخ گدائی کمبوه دهلوی شیعی » را به مقام «صدرالصدور»ی برگزید. این انتصاب ، موجب رنجش تورانیان که سنی بودند شد. علاوه بر آن ، گماردن افراد شیعی به مشاغل دیوانی و ایجاد محدودیتهای مالی برای شاه و خانواده اش و مخالفتهای دایة اکبرشاه ، سبب تغییر نظر شاه به او شد. بیرام خان ، که خود را در خطر می دید، به بهانة حج اما به قصد تصرف جَلَندْهَر، به آنجا رفت ولی در نبرد با نیروهای سلطنتی شکست خورد و مجبور به تسلیم شد. او که لقب و مقام خویش را از دست داده بود، مورد عفو شاه قرار گرفت . در 968، بیرام خان راهی سفر حج شد اما همان سال ، در چهارده جمادی الاولی ، در میان راه به دست مبارک خان لوخانی ، که پدرش در جنگ با بیرام خان کشته شده بود، به قتل رسید و اردوگاهش به تاراج رفت . بیرام خان را در همانجا به خاک سپردند، سپس جسد او را به دهلی بردند و موقتاً در آنجا دفن کردند. در 971، بنابر وصیتش ، به مشهد منتقل و در مجاورت حرم امام رضا علیه السّلام به خاک سپرده شد.

بیرام خان ، محقق و شاعر و هنرشناسی پایبند به مبانی تشیع بود. او مشوق علما و ادبا بود و هنرمندان و صنعتگران را گرامی می داشت ، حتی مخالفان خرده گیر او چون بداؤنی ، فضایل اخلاقی و تواناییهای فکری وی را ستوده اند. دیوان او در 1328/1910 در کلکته منتشر شد.

اکبر ناسپاسی خود را با تربیت پسر بیرام خان ، میرزا عبدالرحیم خان ، و ازدواج با سلیمه سلطان بیگم ، همسر او، جبران کرد.


منابع :
(1) محمدحسین آزاد، درباراکبری (اردو)، لاهور1988، ص 157 به بعد؛
(2) میرغلامعلی بن نوح آزادبلگرامی ، خزانة عامره ،کانپور1900، ص 458ـ 459؛
(3) جواهر آفتابچی ، تذکرة الواقعات ، ترجمة اردو از معین الحق ، کراچی 1956، فهرست (منبعی ارزنده برای فعالیتهای بیرام خان در عهد همایون و مشتمل بر آوارگیهای وی )؛
(4) محسن امین ، اعیان الشیعة ، دمشق 1939، ج 14، ص 232؛
(5) فریدبن معروف بکری ، ذخیرة الخوانین ، نسخة خطی انجمن تاریخ پاکستان ، ش 1؛
(6) عبدالحی حسنی ، نزهة الخواطر و بهجة المسامع والنواظر ، ج 4، حیدرآباد دکن 1374/ 1954، ص 64ـ66؛
(7) نورالله بن شریف الدین شوشتری ، مجالس المؤمنین ، تهران 1299/1882، ص 431ـ432 (شجره نامة قطعاً غلطی از بیرام خان ارائه می دهد)؛
محمدقاسم بن غلامعلی فرشته ، گلشن ابراهیمی ، بمبئی

(8) 1831؛
(9) غلام علی شیرین عزت الله قانع ، تذکرة مقالات الشعراء ، چاپ حسام الدین راشدی ، کراچی 1957، ص 98ـ102 و فهرست ؛


(10) Babur, Emperor of India, Babur-nama=Memoirs of Ba bur, tr. Annette Susannah Beveridge, New Delhi 1979.

(11) برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د.اسلام ، چاپ دوّم ، ذیل مادّه .

/ بزمی انصاری ، تلخیص از ( د. اسلام ) /

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 2432
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست