بیدآبادی ، آقامحمد ، حکیم و عارف قرن دوازدهم . پدرش مولی محمدرفیع از زاهدان و مجتهدان گیلان و مازندران بود که به اصفهان رفت و در محلة بیدآباد این شهر ساکن شد. آقامحمد در آنجا به دنیا آمد، و شهرتش به سبب اقامت طولانی او در بیدآباد است (مدرس تبریزی ، ج 1، ص 301؛ حبیب آبادی ، ج 1، ص 66).

استادان وی در معقول و منقول ، ملاعبدالله حکیم (متوفی 1162)، ملااسماعیل خواجویی (متوفی 1173) و میرزا محمدتقی الماسی (متوفی 1159) بوده اند (آقابزرگ طهرانی ، ص 695؛ حبیب آبادی ، ج 1، ص 67؛ صدرالدین شیرازی ، مقدمة آشتیانی ، ص صدوبیست ). اساساً اهمیت ویژة بیدآبادی در انتقال میراث فلسفی ملاصدرا به نسل پس از خود است ، زیرا اندیشه های ملاصدرا که ارزش و اهمیت والای آن تا مدتها ناشناخته مانده بود، به سعی شاگرد مشهور بیدآبادی ، ملاعلی نوری ، به طور شایسته ای معرفی گردید. بنابراین ، بیدآبادی را می توان احیاکننده و مروج فلسفة ملاصدرا دانست (مطهری ، ص 594)؛ هر چند بیشتر در عرفان بروز و ظهور کرده است .

بیدآبادی در عرفان ، مرید سیّد قطب الدین نیریزی * (1100ـ 1173)، از ارکان سلسلة ذهبیّه ، بود و پس از مرگ او قطب این سلسله شد (معصوم علیشاه ، ج 3، ص 215). گفته اند سلسلة عرفانی برخی عارفان متشرع ساکن نجف و کربلا، مانند سیّداحمد کربلایی ، سیّد مرتضی کشمیری ، ملافتحعلی سلطان آبادی ، ملاحسینقلی همدانی و سیّدمهدی بحرالعلوم به بیدآبادی متصل است ( منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران ، ج 2، مقدمة آشتیانی ، ص پانزده ، پانویس 11). تبحُرّ وی در علم کیمیا نیز ادعا شده است (خوانساری ، ج 7، ص 123).

بیدآبادی در فقه قائل به وجوب نماز جمعه در عصر غیبت امام دوازدهم علیه السلام بود، و چون در اصفهان نماز جمعه برگزار می شد، برای رعایت فاصلة لازم بین دو نماز جمعه ، به روستای رِنان در بلوک ماربین می رفت و در آنجا اقامة نماز جمعه می کرد (همانجا). همچنین ، خوانساری (ج 7، ص 124) به نقل از مُنیة المرتاد میرزا محمد اخباری ، بیدآبادی را در زمرة مخالفان نظریة اجتهاد و مدافعان نظریة اخباری نام برده است .

بیدآبادی به توجهی که حکومت وقت به وی می کرد بی اعتنا بود، و اموالی را که به رسم هدیه برای او می فرستادند، نمی پذیرفت . وی به زهد و قناعت در معاش می کوشید، و برای امرار معاش ، به زراعت و شَعربافی می پرداخت . در قحطی اصفهان ، برای همدردی با قحطی زدگان ، شش ماه به خوردن زردک خام اکتفا کرد (مهدوی ، ص 483؛ خوانساری ، ج 7، ص 123).

شاگردان مهم بیدآبادی عبارت اند از: ملاعلی نوری ، ملامحراب گیلانی ، حاج محمد ابراهیم کرباسی ـ که طبق وصیت پدرش تحت تربیت و تعلیم خاصّ بیدآبادی بوده است ( رجوع کنید به گزی برخواری ، ص 48) ـ میرزا ابوالقاسم خاتون آبادی ، ملاعبدالکریم اشراقی قاینی ، سیّدحسین قزوینی ، میرزاابوالقاسم قمی ، ملانظرعلی گیلانی ، صدرالدین محمد دزفولی ، اسماعیل جزایری و میرزا هدایت الله مشهدی . مولی مهدی نراقی و میرزا محمدعلی میرزامظفر، مدرس آثار شیخ اشراق ، را نیز از زمرة شاگردان او دانسته اند (لاهیجی ، مقدمة آشتیانی ، ص 68؛ منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران ، ج 4، ص 296ـ297؛ حبیب آبادی ، ج 1، ص 67ـ 68؛ مدرس هاشمی ، مقدمة کرباسی ، ص 13؛ مطهری ، ص 598). بیدآبادی در 1197 (یا اول محرّم 1198) وفات یافت ، و مقبرة وی در تخت پولاد اصفهان ، جنب مقبرة پدرش در شرق تکیة خوانساریها (آقاحسین خوانساری )، جای دارد (خوانساری ، همانجا؛ حبیب آبادی ، ص 69؛ مهدوی ، ص 483ـ484).

بیدآبادی به عربی و فارسی آثاری از خود برجای نهاده است ، که عبارت اند از: 1) تفسیرقرآن به عربی (دانش پژوه ، ج 8، ص 448، ش 1854)؛ 2) رساله ای به فارسی با عنوان فی علم التوحید علی نهج التجرید ، که در منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران (ج 4، ص 303) چاپ شده است ؛ 3) رسالة حُسن دل ، به فارسی ، تحقیق و تصحیح علی صدرایی خویی و محمدجواد نورمحمدی ؛ 4) «رساله در سیر وسلوک » در پاسخ میرزای قمی به عربی که همراه با ترجمة فارسی در مجلة پیام حوزه (1372 ش ) به چاپ رسیده است ؛ 5) «رساله در سیروسلوک » در پاسخ سیدحسین قزوینی که مکرراً (از جمله در وحید ، تیر 1352؛ حوزه ، تیر 1364؛ کیهان اندیشه ، فروردین و اردیبهشت 1366) چاپ شده است ؛ 6) «فصلی در آداب تخلیه و تحلیه » (چاپ شده در وحید ، تیر 1352؛ حوزه ، آذر و دی 1368). رساله ای با عنوان سیروسلوک نیز منسوب به بیدآبادی است که همراه با شرح میرسیدحسین مدرس هاشمی ، در 1377 ش منتشر شده است . نراقی (ص 389) نیز دستورالعملی از او در سیر و سلوک نقل کرده است .

طریقه و مشرب فکری آقامحمد، جمع میان عرفان ، قرآن و برهان بوده است (مدرس هاشمی ، مقدمة کرباسی ، ص 20). او در طریقة عرفانی و سلوکی خود، جمع میان ظاهر و باطن می کند و هریک را بدون دیگری ناقص می داند (همان ، مقدمة کرباسی ، ص 25). وی در یکی از رسائل خود دربارة سیروسلوک ( وحید ، دورة 11، ش 4، ص 389) از همت ، تأمل ، ذکر موت (خانة دل از غیر حق خالی کردن )، عبودیّت و ربوبیت سخن گفته و مطالبش را با ابیات عارفانی چون حافظ آمیخته است .

وی در حسن دل مخاطب خود را از اسلام مقالی و توحیدِ لسانی برحذر داشته و حیات ابدی را در موت پیش از مرگ طبیعی دانسته است . مرگ ارادی ، به نظر او، میراندن شهوت و غضب به فرمان عقل و شرع است (ص 30، 35). او جهل را «عماء معنوی » می داند (همان ، ص 35). بیدآبادی در همان رساله (ص 41ـ46) اصناف آدمیان ، تقوا، ورع و توحید را به انواع مختلف تقسیم می کند و، مثلاً، توحید را چهار قسم می داند: توحید اهل تقلید، توحید اصحاب و ارباب رسوم ، توحید اصحاب مکاشفه ، توحید فناء فی الله . بیدآبادی تزکیة نفس و تصفیة قلب و تجلیة روح را در ظاهر و باطن در متابعت از آل رسول الله صلوات الله علیهم می داند (همان ، ص 50). به عقیدة وی تا کسی به مرتبة محبت فایز نشود، اسلام و ایمان نخواهد داشت (مدرس هاشمی ، ص 189).

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، طبقات اعلام الشیعة : الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة ، چاپ علی نقی منزوی ، تهران 1372ش ؛
(2) آقامحمدبن محمدرفیع بیدآبادی ، حسن دل درسیر و سلوک الی اللّه ، چاپ علی صدرایی خوئی و محمدجواد نورمحمدی ، ( قم ) 1376 ش ؛
(3) همو، «دو رساله از آقامحمد بیدآبادی در سیروسلوک » چاپ حسین مدرسی طباطبائی ، وحید ،دورة 11، ش 4 (تیر 1352)؛
(4) محمدعلی حبیب آبادی ، مکارم الا´ثاردر احوال رجال دورة قاجار ، ج 1، اصفهان 1377 ش ؛
(5) محمدباقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات ، چاپ اسدالله اسماعیلیان ، قم 1390ـ1392؛
(6) محمدتقی دانش پژوه ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 8 ، تهران 1339 ش ؛
(7) محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة ، با حواشی ملاهادی سبزواری ، چاپ جلال الدین آشتیانی ، چاپ افست تهران 1360 ش ؛
(8) عبدالکریم بن مهدی گزی برخواری ، تذکرة القبور ، چاپ ناصر باقری بیدهندی ، قم 1371ش ؛
(9) محمدجعفر لاهیجی ، شرح رسالة المشاعر ملاصدرا ، چاپ جلال الدین آشتیانی ، قم ( تاریخ مقدمه 1343 ش ) ؛
(10) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛
(11) حسن مدرس هاشمی ، شرح رسالة سیروسلوک ، چاپ علی کرباسی ، ( قم ) 1377 ش ؛
(12) مرتضی مطهری ، خدمات متقابل اسلام و ایران ، تهران 1370 ش ؛
(13) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقائق ، چاپ محمد جعفر محجوب ، تهران 1339ـ1345ش ؛
(14) منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران : از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر ، تهیه و تحقیق و مقدمه و تعلیق از جلال الدین آشتیانی ، ج 2، تهران 1354 ش ، ج 4، مشهد 1358 ش ؛
(15) مصلح الدین مهدوی ، تذکرة القبور، یا، دانشمندان و بزرگان اصفهان ، اصفهان 1348 ش ؛
(16) احمدبن محمدمهدی نراقی ، کتاب الخزاین ، چاپ حسن حسن زاده آملی و علی اکبر غفاری ، تهران ?( 1380 ) .

/ حسن سیّدعرب /