بیت (2) ، نوعی هنر مردمی و بومی کردی . شبیه ( روایت داستان همراه با آواز ) . شبیه به «داستان » یا «حکایت » در ترکی آذربایجانی ، ترانه های عامیانة انگلیسی ، اسکاتلندی و... است . بیت داستانی است که سینه به سینه نقل و تماماً به صورت آواز یا به شکل آمیزه ای از آواز و گفتارِ عادی اجرا می شود. وجه تمایز آن از دیگر آوازهای غنایی کردی ( حیران ، قطار و لاوِک ) در اصل خصلت داستانی و معمولاً بلندی آن است . بیت به سبب داشتن شکل منظوم آوازی ، به روشنی از نوع دیگر داستانهای کردی ، حکایت یا چیروک (داستان )، متمایز است و آوازخوان برخلاف همتای آذربایجانی خود، «عاشق * »، با ساز همراهی نمی شود.

حماسه های عشقی (مانند مم و زین ، خَج و سیامَند، شُرمحمود و مرزینگْان )، جدال بین امیرنشینهای کرد با حاکمان ایرانی و عثمانی (مانند دِم دِم ، باپیر آقای منگور )، نزاع بین امیران یا قبیله ها (داستان عبدالله خان مُکری ) و موضوعات مذهبی ( جولیندی ، سائل ، قبر ) مضامین گوناگون بیت است . بعضی بیتها دربارة هنر ترانه سرایی و زندگی شاعران است ( پیوازان : پیازها، هلکتی و خِرنال ) گاه آغاز و انجام اخلاقی دارد و بعضی تنها خنده آور است (کور و کچ : پسر و دختر). گونه های مختلف یک بیت (برای نمونه رجوع کنید به دِم دِم در کتاب جلیل اوف ، ص 75ـ 133، 206)، فقط ممکن است تفاوتهای صوری داشته باشند؛ مثلاً از لحاظ اندازة قطعه ، طول مصراعها، قوافی ، آهنگ (مِلودی ) و میزان تلفیق شعر و نثر.

این ترانه ها با ادبیات نوشتاری پیوند زنده ای دارند. بسیاری از شاعران سنتی و هم نویسندگان امروزی ، در آفرینش آثار ادبی از گنجینة ترانه ها الهام گرفته اند (برای مجموعه های انواع ادبی و عامیانه رجوع کنید به بتلیسی ؛ فیضی زاده ؛ موصلیان ؛ رودنکو ؛ عطار). برای نمونه داستان مم و زین احمدخانی (1105) در اصل

یک بیت بوده که حماسة ملی کردها شده است . هرچند درونمایه های هنر عامیانة جهانی است و بعضی (مثل شیخ صنعان ، مهر و وفا ، لیلی و مجنون ، یوسف و زلیخا ) از ادبیات فارسی و عربی سرچشمه گرفته ، بیشتر آنها منشأ محلی دارند. بیشتر شاعران ( بیت بِژ ها) چه مرد چه زن ، نیمه حرفه ای بودند و زندگی خود را از راه هر دو پیشة کشاورزی و آوازخوانی تأمین می کردند. اجراها در خانة اهالی ، مسجد روستا، در میهمانیهای اعیان زمین دار و به طور دایم در قهوه خانه های روستا برپا می شد. خوانندگان از احترام بسیار برخوردار و رکنی ضروری در دربار شاهزادگان و نزد اعیان بودند. علی برده شانی ، مشهورترین بیت بِژ، در دربار امیرنشین بابان * در زمان سلطنت عبدالرحمان پاشا (1204ـ1227) خدمت می کرد و شماری از بیتهای معروف به او منسوب است . روستاییان استادی و مهارت او را ناشی از رابطة او با موجودات خارق العاده ( جندوکان : جنیان )

می دانند و می گویند که او بیتهایی از ایشان می آموخت تا در عروسیهایشان بخواند (مان ، ج 1، ص 154ـ156؛ فتاحی قاضی ، ص 314ـ 315).

بیت در مناطقی که گویش کُرمانجی (شمالی ) رواج دارد یعنی ایران ، ارمنستان ، ترکیه ، عراق و سوریه و در بخشی از مناطق گویش سورانی (مرکزی ) عمدتاً در سرزمینهایی که امیرنشینهای سوران ، بابان و مکریان بوده اند، یافت می شود. دگرگونیهای زندگی روستایی بعد از دورة جنگ جهانی دوم باعث افول این هنر شد. برنامه های دولتی رسانه ها به زبان کردی (از 1939 میلادی در عراق و از 1329 ش در ایران ) به این نوع هنر (بیت ) لطمه زد. برعکس ، توسعة نوار کاست ، انتشار آن را در عراق و ایران تقویت کرده است . ممنوعیت زبان و موسیقی کردی در ترکیه (از نیمة دهه 1920میلادی )، در ایران (از حدود 1309 تا 1320 ش ) و سوریه (از 1962) عامل مهم بازدارنده ای در حفظ و ضبط بیتها بوده است .

---

منابع :
(1) محمدبن ابراهیم عطار، شیخ صنعان ، ترجمة کردی از محمد فقیه طیران ، چاپ م . ب . رودنکو، مسکو 1965؛
(2) قادر فتاحی قاضی ، «چندبیت کردی »، نشریة دانشکدة ادبیات تبریز ، سال 16، ش 3 (پاییز 1343)؛
(3) طه فیضی زاده ، دربارة داستان عارفانة شیخ صنعان ، تبریز 1365ش ؛
(4) اسکار مان ، تحفة مظفّریه به زمانی کوردی موکری ، ترجمه و چاپ هیمن موکریانی ، بغداد 1975؛


(5) Kharis Bitlisi (H ¤ar ¦âs Betl ¦âs ¦â), Le i §li i Medzhnun, compiled by M. B. Rudenko, Moscow 1965;
O. Dzh. Dzhalilov, Kurdski i §geroicheski i §ةpos "Zlatoruki i §Khan" , Moscow

(6) 1967;
S. Musaelian, Zambil'frosh. Kurdskaya poةma i

(7) eح fol'klornye versii, Moscow 1983;
(8) M. B. Rudenko, Liternaturnaya i fol'klornye versii kurdsko i §poةmy "Yusuf i Zelikha" , Moscow 1986;


(9) برای صورت متون چاپی و مجموعه های ضبط شدة بیتها رجوع کنید به ایرانیکا ، ذیل مادّه .

/ امیر حسن پور ( ایرانیکا ) /