بیاض ، مجموعه و دفتری که در آن مطالب گوناگون گردآوری شود. نیز مترادف جُنگ ، جریده ، خرقه ، دستور، سفینه ، کجکول و کشکول به کار رفته است (دانش پژوه ، ص 148). در بیاض بهترین اشعار و شیرین ترین حکایات و ناب ترین سخنان گردآوری می شد، و گاه در آنها اشعار و آثاری آمده است که در جای دیگر به صورت مستقل یافت نمی شود (افشار، ص 275ـ 276)؛ از این قبیل است بیاض مونس الاحرار مورخ 702 که در آن قصاید و قطعات ناشناخته ای از عنصری ، قطران تبریزی ، ناصرخسرو، سنائی و مسعود سعد سلمان گرد آمده است (عابدی ، ص 452ـ454).

در میان نسخه نویسان ، نسخه شناسان و صحّافان ، نسخه ای که شیرازه بندی آن از طرف عرض باشد، به قطع بیاضی شهرت دارد. بیشتر کتب ادعیه و زیارات و نیز مجموعه های ادبی که برای اشخاص فراهم می آمد، مانند بیاض اشعار فتحعلی شاه قاجار و بیاضی که به فرمان محمد امین سلطان در 1253 تهیه شده ، به این شکل صحافی و جلد می شده است (مایل هروی ، ص 117؛ بیانی ، ص 14ـ 15؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 166؛ کتابخانة ملی ایران ، ج 2، ص 252).

تا قرن هشتم ، آثاری به این قطع بندرت مشاهده شده ، ولی در دورة صفویان و قاجار شمار بسیاری از آن دیده می شود. تا همین اواخر نیز دفترهای بیاضی شکل به نام دستک معمول بود که تجار و کسبه یادداشتهای روزانة خود را در آن ثبت و ضبط می کردند (نصیری امینی ، ص 3). به نظر می رسد، کاغذهایی درازی که برای گردآوری و ثبت سخنان اشخاص و دانشمندان آماده می کردند زمینة ایجاد بیاضها را فراهم آورده باشد.

بیاض ، به لحاظ محتوا، دارای انواعی است : بیاض طب ، بیاض دعا، بیاض نوحه و مرثیه و بیاض تعزیه . در مورد اخیر، قبل از اینکه نسخه های تعزیه بر روی کاغذهای جداگانه ای با تعیین نقش و نوبت هر کس نوشته شود، دفترچه های بیاض مانندی وجود داشته که همة اشعار یک تعزیه در آن تدوین شده بود. شاید این شیوه را تعزیه گویان و تعزیه سرایان ، به تقلید از بیاضهای دعا و مرثیه و نوحه ، به وجود آورده باشند (همایونی ، ص 64). گمان می رود که علت دیگر به کارگیری بیاضها در مجالس تعزیه خوانی ، سهولت ورق زدن و خواندن صفحات آن هنگام اجرای تعزیه باشد.

در قرن سیزدهم و چهاردهم ، در سرزمینهای دیگر مانند ماوراءالنهر، بیاضهای بسیاری گردآمده که شامل مجموعه اشعار برگزیدة شاعران است . پس از رواج چاپ ، بیاضهای چاپی نیز عرضه شد و با همین بیاضها بسیاری از شاعران گمنام قرون گذشته شناسایی شدند. امروزه نیز در ادبیات تاجیکی ، مجموعه های مشترک شاعران گذشته و معاصر که طبق موضوع خاصی مرتب می شود، یادآور همان بیاضهاست ( > دایرة المعارف ادبیات و هنر تاجیک < ، ج 1، ص 228). در اردو بیاض برای مجموعه اشعار و نیز مراثی به کار رفته است (نقوی ، ج 1، ص 257؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 169ـ170).

در متون کهن و کتب ترسّل و انشای فارسی و مکاتبات عربی ، بیاض به عنوان اصطلاحی دیوانی نیز به کار رفته است : میزان بیاض (سپیدی ) در جاهای مختلف مکتوبات و نامه ها از جمله در صدر، عنوان ، میان سطور و پایان آنها متفاوت بوده و به نوع نامه و شأن مخاطب بستگی داشته است (راوندی ، ص 442؛ میهنی ، ص 4، 23؛ شمس منشی ، ج 1، جزء 1، ص 62، 84؛ ابن ناظر الجیش ، ص 21، 24، 27، 120، 124، 141، 151، 155، 159). افزون بر این ، در دورة غزنویان و سلجوقیان پس از اصلاح پیش نویس (نسخت = سواد) فرمانها در حضور پادشاه ، آنها را پاکنویس می کردند که به این مرحله بیاض می گفتند (بیهقی ، ص 180، 511، 765؛ انوری ، ص 171؛ قائم مقامی ، ص 282) و اصطلاح از سواد به بیاض آوردن از همینجاست . در دورة صفویان ، ارقام (احکام ، فرامین ) چند

نوع بود، از جمله رقم دفتری و رقم بیاضی که احتمالاً مراد از اولی مسوده ها و مقصود از دومی پاکنویسهابود که مستقیماً به امر شاه نوشته می شد (قائم مقامی ، ص 76). از بعضی منابع بر می آید که مراد از ارقام بیاضی ، فرامینی است که پشت صفحة آنها سفید (بیاض ) بوده و چیزی بر آن ثبت یا امضا نشده باشد (بوسه ، ص 127).

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) ابن ناظر الجیش ، کتاب تثقیف التعریف بالمصطلح الشریف ، چاپ رودلف وسلی ، قاهره 1987؛
(3) ایرج افشار، مجموعة کمینه : مقاله هائی درنسخه شناسی و کتابشناسی ، تهران 1354 ش ؛
(4) حسن انوری ، اصطلاحات دیوانی دورة غزنویی و سلجوقی ، تهران 1355 ش ؛
(5) هریبرت بوسه ، پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی : برمبنای اسناد دوران آق قوینلو و قراقوینلو و صفوی ، ترجمة غلامرضا ورهرام ، تهران 1367 ش ؛
(6) مهدی بیانی ، کتابشناسی کتابهای خطی ، چاپ حسین محبوبی اردکانی ، تهران ( بی تا. ) ؛
(7) محمدبن حسین بیهقی ، تاریخ بیهقی ، چاپ علی اکبر فیاض ، تهران 1371 ش ؛
(8) محمدتقی دانش پژوه ، «مرقع سازی و جُنگ نویسی » در فرخنده پیام : یادگارنامة استاد دکتر غلامحسین یوسفی ، مشهد 1360 ش ؛
(9) محمدبن علی راوندی ، کتاب راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق ، چاپ محمداقبال ، تهران 1333 ش ؛
(10) محمدبن هندوشاه شمس منشی ، دستورالکاتب فی تعیین المراتب ، چاپ عبدالکریم علی اوغلی علیزاده ، مسکو 1964ـ1976؛
(11) امیرحسن عابدی ، «بیاضهای گرانبها و آثارناشناختة شعرای بزرگ فارسی »، در هشتمین کنگره تحقیقات ایرانی ، دفتر دوم : سی وشش خطابه ، چاپ محمدروشن ، تهران 1358 ش ؛
(12) جهانگیر قائم مقامی ، مقدمه یی برشناخت اسناد تاریخی ، تهران 1350 ش ؛
(13) کتابخانة ملی ایران ، فهرست نسخ خطی کتابخانة ملی ، ج 2، گردآوری عبدالله انوار، تهران 1347 ش ؛
(14) نجیب مایل هروی ، نقد و تصحیح متون : مراحل نسخه شناسی و شیوه های تصحیح نسخه های خطی فارسی ، مشهد 1369 ش ؛
(15) محمدبن عبدالخالق میهنی ، دستور دبیری : متنی از قرن ششم هجری ، چاپ علی رضوی بهابادی ، یزد 1375 ش ؛
(16) فخرالدین نصیری امینی ، «روکش جلد و انواع آن »، در صحافی سنتی : مجموعة پانزده گفتار و کتابشناسی ، گردآوری ایرج افشار، تهران 1357 ش ؛
(17) حسین عارف نقوی ، برّ صغیرکی امامیه مصنّفین کی مطبوعه تصانیف اورتراجم ، اسلام آباد 1376 ش ؛
(18) صادق همایونی ، تعزیه و تعزیه خوانی ، تهران 1353 ش ؛


(19) Ensiklopediya ¦yi adabiya ¦t va san ـ ati Ta ¦jik, vol. I, Dushanbe 1988.

/ اکرم ارجح /

تصاویر این مدخل:
بیاض با شعرهایی از میرمشتاق ،جامی ، کلیم کاشانی ، عاشق و ... به خط شکسته نستعلیق محمدسعید حکیم منبع :بیاض شماره 80 از مجموعه نفایس کتابخانه ملی نیاوران