بیات ، مرتضی قلی معروف به سهام السلطان ، از نخست وزیران دورة پهلوی اول . پدرش حاج عباسقلی خان سهم الملک ، مالک عمده بود. در 1303 در اراک متولد شد. تحصیلات خود را تا حد متوسطه نزد آموزگاران سرخانه آموخت ، سپس صرف و نحو عربی و زبان فرانسه را یاد گرفت و در بیست سالگی وارد خدمت نظام شد و به فرماندهی سواران اراکی وابسته به فوج منصور منصوب گردید و لقب سهام السلطان گرفت . در نهضت مشروطیت با مشروطه طلبان اراک همفکری کرد و خدمت نظام را ترک گفت و به کار ملکداری و فعالیتهای سیاسی پرداخت و در 1328 شعبة حزب اعتدال به سرپرستی وی در اراک گشایش یافت (صفائی ، ص 5). در زمان حکومت امیر جنگ در انتخابات دورة چهارم ، که مصادف با سال قحطی و وبا بود، از اراک به وکالت مجلس انتخاب شد ( چند پرده از زندگانی رجال معروف ایران ، ص 91). در 15 آذر 1304 بیات نایب رئیس مجلس مؤسسان شد (عاقلی ، 1376 ش الف ، ج 1، ص 202) و این مجلس در پنج جلسه ، اصول 36 و37 و38 و40 متمّم قانون اساسی را تغییر داد و سلطنت دائمی ایران به رضاخان پهلوی و اعقاب ذکور وی واگذار شد (همان ، ج 1، ص 204). به نظر می رسد که بیات در مجلس مؤسسان فعالیت زیادی به نفع رضاخان انجام داده باشد که در کابینة فروغی (ذکاءالملک )، نخست وزیر منصوب رضاشاه ، در سمت وزیر دارایی قرار گرفت ( اطلاعات سالانه ، ش 3، بخش 3، ص 37). وی در دوره های ششم تا سیزدهم نمایندة مجلس و غالباً نایب رئیس مجلس بود (فرهنگ قهرمانی ، ص 76ـ77،79ـ80، و جاهای دیگر). با تشکیل باشگاه هواپیمایی کل کشور در 1318 ش ، مرتضی قلی بیات یکی از اعضای هیئت مدیرة آن شد ( سالنامة پارس ، 1319 ش ، بخش 1، ص 128). بیات در دورة محمدرضا پهلوی نیز به سمتهای مختلفی رسید. او در 6 اردیبهشت 1322 در دورة نخست وزیری علی سهیلی وزیر دارایی و در فروردین 1323 در کابینة محمدساعد وزیر مشاور بود (ضرغام بروجنی ، ص 245ـ246، 248ـ250، 252).

پس از استعفای محمدساعد از نخست وزیری ، بیات ، که در آن زمان حزب مردم را تأسیس کرده بود، کاندیدای نخست وزیری شد و پس از اخذ فرمان ، کابینة خود را در 4 آذر 1323 به مجلس شورای ملی معرفی و برنامة خود را تسلیم مجلس نمود و رأی اعتماد گرفت (صفائی ، ص 8،9،10).

بیات در نخستین روزهای زمامداری خود با مشکلات بسیاری مواجه بود و کافتارادزه قائم مقام کمیساریای وزارت امورخارجة شوروی ، برای اخذ امتیاز نفت شمال ، در تهران به سر می برد، دکتر محمد مصدق برای رسیدگی به این موضوع در 11 آذر 1323 طرحی را که تهیه و به امضای نمایندگان رسانده بود به مجلس داد. این طرح تصویب شد و صورت قانونی پیدا کرد. به موجب این طرح ، هیچیک از مقامات کشور حق نداشتند راجع به امتیاز نفت با خارجیها مذاکره یا قرارداد منعقد نمایند ولی حق فروش نفت با اجازة مجلس محفوظ ماند (عاقلی ، 1376ش الف ، ج 1، ص 373). پس از تصویب این طرح ، کافتارادزه تهران را ترک کرد.

از اقدامات کابینة بیات لغو اختیارات دکتر آرتور میلسپو رئیس کل دارایی ایران بود که با تصویب مجلس در 13 اردیبهشت 1322، از اول دی 1323 فسخ و اختیارات مذکور در آن قانون به دولت واگذار شد (عاقلی ، 1370 ش ، ص 561؛ عظیمی ، ص 154ـ156؛ ابتهاج ، ج 1، ص 152ـ153).

پس از آن ، بیات به مناسبت توقیف چند روزنامه استیضاح شد، اما مجلس به او رأی اعتماد داد (صفائی ، ص 15).

از اقدامات دیگر کابینة بیات اعلان جنگ به دولت ژاپن بود. در 10 اسفند 1323 مجلس این عمل را تأیید کرد (عاقلی ، 1376 ش الف ، ج 1، ص 374).

چند هفته ای به تسلیم آلمان و پایان جنگ نمانده بود که کنفرانس سانفرانسیسکو به منظور ایجاد یک سازمان بین المللی برای حفظ صلح و امنیت جهانی تشکیل شد و بیات با تصویب هیئت وزیران هیئتی را برای این منظور انتخاب و تحت ریاست مصطفی عدل (منصورالسلطنه ) به امریکا اعزام کرد (عدل ، ص 216). در روز 15 اسفند 1323، در پی نطق شدیداللحن دکتر محمدمصدق در مجلس ، تظاهرات شدیدی در حمایت از سخنان او در میدان بهارستان برپا شد و با تیراندازی قوای انتظامی یک تن کشته و چندنفر زخمی شدند. این رویداد حربه ای به دست مخالفان دولت داد تا در مجلس و مطبوعات بشدّت از دولت انتقاد کنند. در 25 فروردین 1324 سید ضیاءالدین طباطبائی دولت بیات را از لحاظ سیاست خارجی و داخلی استیضاح کرد (عاقلی ، 1370 ش ، ص 563؛ عظیمی ، ص 156) و در 28 فروردین بیات موفق به کسب رأی اعتماد از مجلس نشد و دولت وی سقوط کرد (عاقلی ، 1370 ش ، ص 564).

در آذر 1324، که فرقة دموکرات آذربایجان اعلام خودمختاری کرد، ابراهیم حکیمی نخست وزیر، بیات را به استانداری آذربایجان انتخاب کرد. اما بیات از مذاکره با سران فرقه نتیجه ای به دست نیاورد و روز 21 آذر تبریز و سایر شهرهای آذربایجان سقوط کردند، و او ناگزیر روز 22 آذر به تهران بازگشت (عاقلی ، 1376 ش الف ، ج 1، ص 381ـ382). در 28 بهمن 1324 کابینة قوام به مجلس معرفی شد. در این کابینه مرتضی قلی بیات به مدت پنج ماه وزیر دارایی بود (عاقلی ، 1376 ش ب ، ص 364ـ365، 456).

در انتخابات مجلس مؤسسان ، که برای اصلاح برخی از مواد قانون اساسی تشکیل گردید، بیات نماینده شد و در انتخابات هیئت رئیسه که در 3 اردیبهشت 1328 انجام گرفت به نیابت ریاست این مجلس انتخاب گردید (عاقلی ، 1376 ش الف ، ج 1، ص 422؛ سالنامة پارس ، 1329 ش ، بخش 1، ص 71، 95). وی در انتخابات دورة اول مجلس سنا از حوزة همدان به سناتوری انتخاب و در انتخابات هیئت رئیسه به نیابت اول ریاست برگزیده شد (فرهنگ قهرمانی ، ص 337، 339ـ341). در 22 اردیبهشت 1330 بیات از طرف مجلس سنا برای نظارت بر امر خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس انتخاب و در 14 مهر همان سال در معیت دکتر محمد مصدق ، نخست وزیر، عازم امریکا شد تا در جلسات شورای امنیت شرکت کند. سرانجام در 30 آذر 1331 شورای عالی نفت به اتفاق آرا مرتضی قلی بیات را به سمت مدیرعاملی شرکت ملی نفت ایران انتخاب کرد که انتقاداتی را علیه مصدق برانگیخت ، چراکه بیات در عقد قرارداد 1933 دست داشت و در وقایع سال 1323 مخالف مصدق و طرفدارانش عمل کرده بود. بیات خواهرزادة مصدق بود و عده ای رابطة خویشاوندی را در انتخاب او به سمت مدیرعاملی شرکت ملی نفت ایران دخیل دانسته اند (مکی ، ج 2، ص 146، 214، 311؛ عاقلی ، 1376 ش الف ، ج 1، ص 449، 456، 478). او که تا پایان عمر در این سمت باقی بود در 20 اردیبهشت 1336 درگذشت و جنازه اش به نجف اشرف منتقل گردید (همان ، ج 2، ص 79).

---

منابع :
(1) ابوالحسن ابتهاج ، خاطرات ابوالحسن ابتهاج ، چاپ علیرضا عروضی ، تهران 1371 ش ؛
(2) اطلاعات سالانه ، ش 3 (1341 ش )؛
(3) چند پرده از زندگانی رجال معروف ایران ، تهران 1324 ش ؛
(4) سالنامة پارس ، سال 15 (1319 ش )، سال 25 (1329 ش )؛
(5) ابراهیم صفائی ، رهبران مشروطه و نخست وزیران ، دورة سوم ، بیوگرافی پنجاه و چهارم : مرتضی قلی بیات ، تهران 1348 ش ؛
(6) جمشید ضرغام بروجنی ، دولتهای عصر مشروطیت ، تهران ( تاریخ مقدمه 1350 ش ) ؛
(7) باقر عاقلی ، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی ، تهران 1376 ش الف ؛
(8) همو، میرزا احمدخان قوام السّلطنه در دوران قاجاریه و پهلوی ، تهران 1376 ش ب ؛
(9) همو، نخست وزیران ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی ، تهران 1370 ش ؛
(10) مصطفی عدل ، «انجمن ملل متفق برای چه تشکیل شد»، نخستین سالنامة دنیا ، (شهریور 1327)؛
(11) فخرالدین عظیمی ، بحران دموکراسی در ایران 1320ـ1332 ، ترجمة عبدالرضا هوشنگ مهدوی و بیژن نوذری ، تهران 1374 ش ؛
عطاءالله

(12) فرهنگ قهرمانی ، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دورة 24 قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دورة تقنینیه از 2508 تا 2536 شاهنشاهی ، تهران 1356 ش ؛
(13) حسین مکی ، سالهای نهضت ملی ، ج 2: از شهریور تا اسفند 1331 ، تهران 1370 ش .

/ باقر عاقلی /